Οι υφάντρες και τα υπαίθρια σχολεία της Πίνδου το 1905. Πως οι αδελφοί Μανάκια κατέγραψαν με κινηματογραφικό φακό την καθημερινή ζωή της υπαίθρου στα Βαλκάνια

Οι πρώτες κινηματογραφικές ταινίες των Βαλκανίων γυρίστηκαν το 1905, στην Αβδέλλα Γρεβενών από τους αδερφούς Μανάκια.

Ο Γιάννης και ο Μίλτος Μανάκια – ή κατ’ άλλους Μανάκη –  ήταν γεννημένοι στην τουρκοκρατούμενη Αβδέλλα Γρεβενών. Η μητέρα τους η Λουκία ήταν από την Κλεισούρα Καστοριάς. Ξεκίνησαν να καταγράφουν την καθημερινότητα των βλάχων χωρικών, δημιουργώντας έτσι τις πρώτες εθνογραφικές ταινίες των Βαλκανίων.

Τα Βαλκάνια στα οποία έζησαν και δραστηριοποιήθηκαν τα δυο αδέρφια, διένυαν την περίοδο των διαφόρων εθνικών μεγαλοϊδεατισμών και διεκδικήσεων.

Οι ίδιοι επηρεάστηκαν από τους εθνικούς κύκλους που διεκδικούσαν πολιτική ηγεμονία στα Βαλκάνια, αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε να χτίσουν μια λαμπρή καριέρα στην φωτογραφία και τον κινηματογράφο.

Κατέγραψαν με τον φακό τους όλα τα σημαντικά γεγονότα και πρόσωπα της εποχής. Ο Μακεδονικός Αγώνας, η επανάσταση των Νεότουρκων, το Ηπειρωτικό ζήτημα, οι δυο Βαλκανικοί Πόλεμοι, η Μικρασιατική καταστροφή είναι μερικά από αυτά. Το συνολικό υλικό τους ανέρχεται στις 12.000 φωτογραφίες και 67 ταινίες μικρής διάρκειας.

Οι πρώτες κινηματογραφικές ταινίες

Οι «Υφάντρες» ήταν η πρώτη κινηματογραφική ταινία στα Βαλκάνια. Γυρίστηκε το 1905, είχε διάρκεια, μόλις, ενός λεπτού, και έδειχνε τις γυναίκες του χωριού τους, να γνέθουν μαλλί μπροστά στα σπίτια τους. Ανάμεσα στις πρωταγωνίστριες διακρίνεται η γιαγιά Δέσπα Μανάκη, ηλικίας 117 ετών, να γνέθει στον αργαλειό.

«Το Υπαίθριο Σχολείο της Πίνδου» είναι ακόμη μια μαρτυρία της εποχής και η δεύτερη ταινία τους. Περίπου 50 παιδιά, άλλα μικρότερα και άλλα μεγαλύτερα, ντυμένα με την παραδοσιακή τους φορεσιά, στοιχίζονται κάτω από ένα δέντρο.

Υπό την καθοδήγηση του δασκάλου και της βίτσας του, ξεκινούν την προσευχή και ύστερα κάθονται στα αυτοσχέδια υπαίθρια θρανία. Κάνουν την προσευχή τους και το μάθημα ξεκινά.

Οι αδερφοί Μανάκια έκαναν ντοκιμαντέρ σε μια εποχή που δεν υπήρχε αυτό το είδος κινηματογράφου. Στις επόμενες ταινίες τους «Βλάχικο Γάμο» και «Εμποροπανήγυρις» συνεχίζουν να σκιαγραφούν την κοινωνική και οικονομική ζωή των βλάχων χωρικών.

Από την υπαίθρια αγορά, τους λαϊκούς χορούς, μέχρι τις εικόνες των νομάδων, με τη πραμάτεια τους φορτωμένη στην πλάτη των γαϊδουριών τους, οι πρωτεργάτες του βαλκανικού κινηματογράφου, καταγράφουν την καθημερινότητα της βαλκανικής υπαίθρου.

Κανένα μέρος αυτών των ταινιών δεν σκηνοθετήθηκε. Η ιδέα της σκηνοθεσίας, άλλωστε, ήταν, ακόμη, άγνωστη για εκείνους. Οι Μανάκια δημιουργούν ταινίες – ντοκουμέντα, ανοίγοντας έτσι, μια νέα περίοδο στον κινηματογράφο. Οι εθνογραφικές αυτές μαρτυρίες αποτέλεσαν πολύτιμη κληρονομιά για την σύγχρονη ιστορία και τους λαούς των Βαλκανίων.

Ποιοι ήταν

Ο Γιάννης και ο Μίλτος Μανάκια γεννήθηκαν στην τουρκοκρατούμενη Αβδέλλα Γρεβενών, το 1878 και το 1882 αντίστοιχα, σε μια απ’ τις παλαιότερες κτηνοτροφικές οικογένειες του χωριού. Ο Γιάννης πήγε σχολείο στην Κλεισούρα, το γνωστό βλαχοχώρι κοντά στην Καστοριά και εκεί ανακάλυψε την κλίση του στις τέχνες και συγκεκριμένα στην ζωγραφική.

Το 1890, όταν αποφοίτησε απ’ το σχολείο, ο πατέρας του τον έγραψε στο ρουμανικό γυμνάσιο της Μπίτολα, σε μια γειτονική περιοχή των Σκοπίων.

Το 1898, έναν χρόνο μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο, ο Γιάννης διορίστηκε ως δάσκαλος καλλιγραφίας και ζωγραφικής στο «Ρουμανικό Λύκειο» στα Ιωάννινα. Την ίδια περίοδο άνοιξε φωτογραφείο στην πόλη με τον αδερφό του, Μίλτο Μανάκια.

Η ζωή του Γιάννη Μανάκια ως ανθρώπινη μικρογραφία των ταραγμένων Βαλκανίων

Οι βλάχοι κάτοικοι της περιοχής τον επέκριναν που ασκούσε το επάγγελμά του σε ρουμανικό σχολείο. Ο Γιάννης κατηγορήθηκε αρκετές φορές ότι ανήκε στο στρατόπεδο των «ρουμανιστών», ενάντια στα ελληνικά εθνικά συμφέροντα που πρέσβευαν οι βλάχοι χωρικοί.

Ανέφερε ότι δέχτηκε απειλές ότι θα του κλείσουν το εργαστήρι φωτογραφίας και θα του κάψουν το σπίτι. Πράγματι, το 1905 το σπίτι του κάηκε, φίλοι του απ’ την Αβδέλλα σκοτώθηκαν και εκείνος αποφάσισε να εγκαταλείψει την πόλη και να εγκατασταθεί στη Μπίτολα.

Το ταξίδι στη Βιέννη

Την ίδια χρονιά, ο Γιάννης Μανάκια ταξίδεψε στην Βιέννη, όπου έμαθε για την τέχνη των Λιμιέρ και ανακάλυψε ότι οι φωτογραφίες μπορούσαν να έχουν διάρκεια και κίνηση. Λίγο καιρό μετά, επισκέφτηκε το Λονδίνο για να αγοράσει την κάμερα Bioscop 300 και έτσι ξεκίνησε, και επίσημα, η κινηματογραφική σταδιοδρομία των δυο αδερφών.

Το διάστημα 1916 – 1919 ο Γιάννης εξορίστηκε στη Φιλιππούπολη. Κατηγορήθηκε ως κατάσκοπος από τους Βούλγαρους, γιατί στο γραφείο του βρέθηκαν όπλα και πυρομαχικά. Στο βουλγαρικό Πλόβντιφ δεν δίστασε να λειτουργήσει δικό του φωτογραφείο, στο οποίο φωτογράφισε τον βασιλιά Φερδινάρδο.

Μετά το τέλος της εξορίας και τη λήξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου, αποφάσισαν να επιστρέψουν στη Μπίτολα και να δημιουργήσουν δική τους κινηματογραφική αίθουσα. Ο κινηματογράφος «Μανάκια» ξεκίνησε να λειτουργεί το φθινόπωρο του 1922.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1939, η επιτυχημένη πορεία των αδερφών ανακόπτεται από  την πυρκαγιά που κατέστρεψε την αίθουσα και τα όνειρα που είχαν επενδύσει σε αυτή. Μετά την καταστροφή της κινηματογραφικής τους αίθουσας τα δύο αδέρφια χώρισαν.

Το τέλος της ζωής των δυο αδερφών και η προσπάθεια να μη χαθούν στη λήθη

Ο Γιάννης επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, όπου δίδαξε στη Ρουμάνικη Εμπορική Σχολή και εργαζόταν ως φωτογράφος στην παραλία. Πέθανε σε ηλικία 76 ετών στη Θεσσαλονίκη στις 19 Μαΐου 1954.

Ο Μίλτος Μανάκης πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ταξινομώντας τις χιλιάδες φωτογραφιών και τις δεκάδες ταινιών που δημιούργησαν τα δύο αδέλφια. Πέθανε στη Μπίτολα στις 5 Μαρτίου 1964 σε ηλικία 82 ετών. Στην κηδεία του το καθεστώς του Τίτο, του απέδωσε φόρο τιμής.

Είχε φωτογραφίσει και παρασημοφορεθεί από τον Τίτο και οι  Γιουκοσλάβοι τον θεωρούσαν εθνικό κινηματογραφιστή.

Σήμερα το αρχείο τους βρίσκεται στην πόλη που δραστηριοποιήθηκαν περισσότερο, τη Μπίτολα. Η ανακάλυψη, ωστόσο, του αρχείου της Ασπασίας και του Γεώργιου Μπαλοδήμου, συγγενών των Μανάκια, με γραπτά ντοκουμέντα των αδερφών, έχει συνεισφέρει στην συλλογή υλικού και στην Ελλάδα.

Βιβλία, ταινίες και ντοκιμαντέρ έχουν προσεγγίσει τη ζωή και το έργο των Μανάκια, με το «Βλέμμα του Οδυσσέα» του Θεόδωρου Αγγελόπουλου, να είναι, ίσως, η δημοφιλέστερη προσπάθεια, ώστε οι Λυμιέρ των Βαλκανίων να μη χαθούν στη λήθη.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Χρήστος Ευθυμίου. Ο αξιαγάπητος «βλάκας» του ελληνικού κινηματογράφου είχε πάρει μετάλλιο Ανδρείας για τη δράση του στη Μικρασιατική Εκστρατεία