Το τόξο του Οδυσσέα και η θανάσιμη παγίδα που έστησε στους μνηστήρες της γυναίκας του. Η σημασία του όπλου στην αρχαιότητα

του εκπαιδευτικού Ευθύμιου Αδάμη, από το βιβλίο του “Ομηρική Έρευνα” *

Το «αγώνισμα του τόξου» που η Πηνελόπη θέτει στους αριστοκράτες μνηστήρες, στην Οδύσσεια, δείχνει πολλά για την γνώση του όπλου, διότι οι 108 ευγενείς, που λόγω της κοινωνικής τους τάξης, θα έπρεπε να γνωρίζουν το όπλο, δεν μπόρεσαν να συμμετάσχουν στο αγώνισμα.

Ούτε καν να το οπλίσουν, δηλαδή να βάλουν την χορδή του, κάτι που επιτυγχάνει ο Οδυσσέας και μαζί τον θάνατο τους!

Η άγνοια των μνηστήρων, η οποία παρουσιάζεται και ως σωματική αδυναμία έναντι του εμπειροπόλεμου και ικανού Οδυσσέα, πιθανόν σχετίζεται με το είδος του όπλου που ενώ αυτός το ξέρει καλά, εκείνοι όχι, γι’ αυτό καθίστανται γελοίοι στην Πηνελόπη αν και αποδέχτηκαν το αγώνισμα.

Είναι όμως έτσι τα πράγματα;

Πόσο άγνωστο ήταν το τόξο στους συγκεκριμένους ευγενείς των Αχαιών όταν η χρήση του, ως όπλο, ήταν ήδη γνωστή στους μυκηναίους, όπως και σε άλλους γείτονες λαούς, με τους οποίους οι Μυκηναίοι επικοινωνούσαν εμπορικά π.χ. τους Χετταίους αλλά και τους Αιγυπτίους;

Οι μυκηναϊκές παραστάσεις κυνηγίου πάνω στα ξίφη της εποχής, όπου ανάμεσα στους οπλισμένους κυνηγούς υπάρχουν τοξότες, επιβεβαιώνουν τη διάδοση του όπλου στην Ελλάδα, ότι δηλαδή υπάρχουν ικανοί χρήστες του όπλου (τοξότες), όπως άλλωστε καταγράφει και η μυθική παράδοση η οποία μνημονεύει προτρωικές μορφές να χρησιμοποιούν εύστοχα το όπλο.

Ο Ηρακλής που σκοτώνει τις Στυμφαλίδες όρνιθες, τοξεύει τον κένταυρο Νέσσο με τα δηλητηριώδη βέλη, ενώ κερδίζει σε αγώνα τοξοβολίας την Ιόλη…, ο Εύρυτος που ήταν τοξότης διακεκριμένος….

Έτσι στην Ιλιάδα, που είναι παλιότερο έπος από την Οδύσσεια, μνημονεύονται πολεμιστές – τοξότες να χρησιμοποιούν το τόξο στην μάχη όπως είναι από τους Τρώες ο Πάνδαρος (όπου ξέρουμε και την κατασκευή του τόξου, από κέρατα) και από τους Έλληνες ο Τεύκρος που το χρησιμοποιεί αποτελεσματικά στην μάχη των καραβιών καλυπτόμενος από την ασπίδα του αδελφού του Αία…

Μαθαίνουμε επίσης από τον ποιητή ότι υπήρχαν ήδη αμυντικοί τρόποι έναντι του βέλους αφού ο Μενέλαος όταν βάλλεται από τον Πάνδαρο φορούσε μια ζώνη αλυσιδωτή που τον προστάτεψε παρότι το βέλος την τρύπησε.

Μελετώντας τα δύο κείμενα διαπιστώνουμε ότι είκοσι χρόνια πριν την μνηστηροφονία όλοι γνωρίζουν το τόξο.

Η Πηνελόπη και οι μνηστήρες από τον John William Waterhouse (1912). Στα 20 χρόνια της απουσίας του Οδυσσέα, η Πηνελόπη προσέλκυσε πολλούς ευγενείς μνηστήρες που επιθυμούσαν να την παντρευτούν και να ανακηρυχθούν άρχοντες της Ιθάκης. Η βασίλισσα δεν ήθελε να ενδώσει αλλά στο τέλος αναγκάστηκε να ανακηρύξει αγώνα τοξοβολίας, για να παντρευτεί τον νικητή. Τότε ο Οδυσσέας επέστρεψε και  φόνευσε τους μνηστήρες. Πηγή johnwilliamwaterhouse.com 

Ποια ήταν όμως η ιδιαίτερη σχέση του Οδυσσέα με το συγκεκριμένο όπλο;

Ο Όμηρος μας πληροφορεί ότι ο Οδυσσέας γνώριζε καλά το όπλο, αφού πριν τα τρωικά αναζητάει δηλητήριο για τα βέλη του στο βασιλιά των Ταφίων και όπως αναφέρει η Πηνελόπη έκανε συχνά άσκηση τοξοβολίας μέσα στο παλάτι(είκοσι χρόνια πριν) περνώντας το βέλος μέσα από τα πελέκια, το ίδιο αγώνισμα που αυτή θέτει στους μνηστήρες!

Συνεπώς είναι άριστος τοξότης γι’ αυτό και έχει στο παλάτι, ως δώρο από τον Ίφιτο, ένα σπάνιο τόξο ( το όπλο του περιβόητου τοξότη Εύρυτου στον οποίο το δώρισε ο Απόλλωνας), ένα δοκιμασμένο όπλο!

Όμως και στις περιπλανήσεις του έχει μαζί του τόξο, αφού όπως πληροφορούμαστε στο νησί της Κίρκης παίρνει το τόξο του για να της επιτεθεί (Κ 263), συνεπώς ποτέ δεν έχασε την επαφή του με αυτό το όπλο.

Οι μνηστήρες χρησιμοποιούν έξυπνες τεχνικές (το ζεσταίνουν…) αλλά δεν ξέρουν πως να περάσουν την χορδή σε ένα δυνατό τόξο (η χορδή είναι κοντή για ν’ αποκτά αυτό δύναμη βολής) άραγε δεν είχαν ιδιαίτερη εμπειρία από το συγκεκριμένο όπλο που πιθανόν και να χρησιμοποίησαν κάποτε…

Αυτός όταν το πιάσει στα χέρια του (Φ 397) το ελέγχει, το οπλίζει άγνωστο πως, και κάνει πετυχημένη βολή!

– 2004. «Ο Όμηρος και η αινιγματική μορφή του Οδυσσέα» (Εκδόσεις Μπακής), φιλολογική μελέτη.

– 2007. «Αναζητώντας ίχνη του ομηρικού Αχιλλέα στην κοιλάδα του ποταμού Σπερχειού» (Συνεργασία), φιλολογικό και ιστορικό έργο (Λαμία).

(Πηγή: “Εκδόσεις Γράμμα”, 2022)