Το τεύχος του Τεν Τεν που κατηγορήθηκε για ρατσισμό εναντίον των Αφρικανών. “Απεικονίζει τους μαύρους σαν πιθήκους και υποστηρίζει τη λευκή ανωτερότητα” ήταν το κατηγορητήριο

Ο νεαρός ρεπόρτερ με το κοκκινωπό τσουλούφι και τον πιστό του σκύλο ξεπέρασε φέτος τα 90 χρόνια ζωής. Ωστόσο, το διάσημο κόμικ έχει πλέον χάσει την παιδική αθωότητα που το χαρακτήριζε άλλοτε. Ο Τεν Τεν έχει κατηγορηθεί από πολλούς για ρατσισμό, ενώ για το λόγο αυτό έχει οδηγηθεί ακόμα και στις δικαστικές αίθουσες.

Καλλιτεχνικός πατέρας του Τεν Τεν ήταν ο βέλγος σκιτσογράφος Ζορζ Ρεμί, γνωστός με το ψευδώνυμο Ερζέ. Πριν ακόμα εμπνευστεί τον διάσημο ήρωα με το κοκκινωπό τσουλούφι, ο Ερζέ εργαζόταν ως εικονογράφος για λογαριασμό της «Le Vingtième Siècle», μιας μεγάλης βελγικής συντηρητικής εφημερίδας. Από την αρχή της πορείας του, ο καλλιτέχνης είχε θέσει σαφές το ποιες ήταν οι πολιτικές καταβολές του.

Οι «περιπέτειες του Τεν Τεν» κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά το 1929. Ήδη το πρώτο τεύχος, που έφερε τον τίτλο «Ο Τεν Τεν στη χώρα των Σοβιέτ» κατηγορήθηκε την εποχή εκείνη για αντικομμουνισμό. Ωστόσο, η πολιτική γραμμή της εφημερίδας ήταν ξεκάθαρη και οι απόψεις του Ερζέ σταθερές. Έτσι, ένα χρόνο αργότερα βγήκε στην κυκλοφορία και το δεύτερο τεύχος με ήρωα τον νεαρό ρεπόρτερ.

«Ο Τεν Τεν στο Κονγκό»

Μετά την επιτυχία του πρώτου τεύχους της σειράς, τα οποία κυκλοφορούσαν ως ένθετα με την «Le Vingtième Siècle», ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας πρότεινε στον Ερζέ να «στείλει» τον ήρωά του στο Κονγκό. Η μικρή αφρικανική χώρα την περίοδο εκείνη αποτελούσε μία από τις βελγικές αποικίες και το συντηρητικό έντυπο ήθελε με κάθε τρόπο να ενισχύσει το αποικιοκρατικό και επεκτατικό αίσθημα των Βέλγων αναγνωστών. Έτσι, τα αρχικά πλάνα του σκιτσογράφου που ήθελαν τον Τεν Τεν να ταξιδεύει στην Αμερική, άλλαξαν.

Ο Ερζέ, βέβαια, δεν είχε πάει ποτέ στο Κονγκό. Οι πηγές από όπου άντλησε πληροφορίες για τη χώρα ήταν κατά κύριο λόγο τα απομνημονεύματα των βέλγων ιεραποστόλων και οι διηγήσεις των συναδέλφων δημοσιογράφων στην εφημερίδα. Επισκέφθηκε, ακόμα, ένα βέλγικο «αποικιακό μουσείο» προκειμένου να πάρει μια ιδέα σχετικά με τα παραδοσιακά ρούχα και εργαλεία των ντόπιων. Από εκεί εμπνεύστηκε και τις χαρακτηριστικές λεοπάρ φορεσιές.

Η ιστορία του τεύχους ήθελε τον Τεν Τεν να ταξιδεύει στη γειτονική ήπειρο και να έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με μία πρωτόγονη φυλή στην καρδιά του Κονγκό. Εκεί ο μικρός ήρωας παρουσιάζεται ως φωστήρας ανάμεσα σε «απολίτιστους» ιθαγενείς. Όλα τα καρέ προβάλλουν τον ίδιο να δίνει λύσεις σε απλοϊκά προβλήματα των ντόπιων που συναντά στο δρόμο του. Παράλληλα, επιχειρεί να τους εμφυτεύσει την πεποίθηση ότι το Κονγκό ανήκει στο Βέλγιο και σιγά σιγά οδεύει προς τον πλήρη εξευρωπαϊσμό.

«Αγαπητοί μου φίλοι, σήμερα θα σας μιλήσω για τη χώρα σας, το Βέλγιο», απευθύνεται στα παιδιά ενός σχολείου της Ιεραποστολής που καλείται να διδάξει. Αυτά είναι τουλάχιστον τα λόγια του στο πρωτότυπο κείμενο. Διότι τόσο στην ελληνική, όσο και σε άλλες μεταφράσεις, ο Τεν Τεν φέρεται απλώς να παραδίδει μαθήματα αριθμητικής.

Παρόλα αυτά, σε όλη την έκταση της ιστορίας οι Κονγκολέζοι παρουσιάζονται και αντιμετωπίζονται ως κατώτερα όντα. Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος που ο σκιτσογράφος επέλεξε να τους απεικονίσει. Δέρμα κατάμαυρο, τεράστια χείλη που θυμίζουν μουσούδα ζώου και άναρθρες κραυγές. Οι ιθαγενείς έμοιαζαν περισσότερο με πιθήκους, παρά με ανθρώπους.

Από την άλλη, ο κοκκινομάλλης δημοσιογράφος συνοδευόμενος πάντα από τον πιστό του σκύλο, παίρνει το ρόλο του καλού και καλλιεργημένου ανθρώπου που θέλει να τους βοηθήσει να βγουν από το «σκοτάδι» στο οποίο ζουν. Ερχόμενος σε αντιπαράθεση με τους αρχηγούς της φυλής, θέλησε να φέρει στους ιθαγενείς φάρμακα για να γιατρεύσει τις αρρώστιες και δυτική μόρφωση για τα παιδιά τους.

Στην ουσία, το μήνυμα που επιχειρεί να περάσει ο Ερζέ είναι σαφές. Οι «πρωτόγονοι» Αφρικανοί έχουν ανάγκη τον «πεφωτισμένο» δυτικό άνθρωπο για να εκσυγχρονιστούν και να προοδεύσουν.

«Ο Τεν Τεν είναι ρατσιστής»

Είναι γεγονός ότι ο Ερζέ δεν είχε έρθει σε άμεση επαφή με πραγματικούς Κονγκολέζους ή άλλα άτομα της μαύρης φυλής. Παρόλα αυτά, η απόφασή του να υιοθετήσει μία άκρως στερεοτυπική και υποτιμητική απεικόνιση των μαύρων επικρίθηκε αυστηρά.

Βέβαια, οι πρώτες ηχηρές αρνητικές κριτικές ήρθαν αρκετές δεκαετίες μετά τη δημοσίευση του τεύχους. Οι επικριτές του Ερζέ τον κατηγόρησαν για απροκάλυπτο ρατσισμό και απαίτησαν τα βιβλία του να αποσυρθούν από τα παιδικά ράφια των βιβλιοπωλείων. Όμως, μέχρι και το θάνατο του δημιουργού, οι απαιτήσεις αυτές δεν βρήκαν αντίκρυσμα. Στην πραγματικότητα, το σκάνδαλο αναζωπυρώθηκε το 2007. Δικηγόροι και απλοί πολίτες πολλών δυτικών κρατών έκαναν μαζικά παράπονα προκειμένου η κυκλοφορία του συγκεκριμένου τεύχους να απαγορευτεί.

Στο Βέλγιο η διαμάχη έφτασε μέχρι τις δικαστικές αίθουσες. Ένας Κονγκολέζος φοιτητής υποστήριζε ότι το έργο του Ερζέ αποτελεί μία προκλητική «δικαιολόγηση της αποικιοκρατίας, της λευκής υπεροχής και της ξενοφοβίας». Μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης στάθηκε υπέρ της προσπάθειας αυτής, θεωρώντας πράγματι ότι το βιβλίο ήταν ακατάλληλο για τα μικρά παιδιά στα οποία απευθυνόταν.

Από την άλλη, η υπεράσπιση του έργου του Ερζέ, ο οποίος είχε αφήσει την τελευταία του πνοή το 1983, ήταν επίσης ανένδοτη. Σύμφωνα με τους δικηγόρους, δεν επρόκειτο για ρατσισμό, αλλά για «ευγενή πατερναλισμό». Στόχος του δημιουργού δεν ήταν ποτέ να μειώσει, να προσβάλει ή να απειλήσει τους Κονγκολέζους. Το έργο του αποτελεί μία ζωντανή μεταφορά των καθημερινών αντιλήψεων της συντριπτικής πλειοψηφίας των Βέλγων της εποχής εκείνης. Μία ενδεχόμενη απαγόρευση θα έθετε σε κίνδυνο την ελευθερία του λόγου, αλλά και την ιστορική λογοτεχνία εν γένει. Κανείς δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι συγγραφείς όπως ο Ντίκενς και ο Βερν δε θα κινδύνευαν επίσης από την «έξαρση και την υπερβολή της πολιτικής ορθότητας».

Εν τέλει, τα επιχειρήματα της υπερασπιστικής γραμμής έπεισαν το δικαστήριο. Σύμφωνα με την αθωωτική απόφαση, ο καλλιτέχνης ουδέποτε είχε σκοπό να ρεζιλέψει ή να υποτιμήσει τους Κονγκολέζους. Αντίθετα, σε παρόμοια –αλλά μικρότερης έκτασης– διαμάχη στην Αγγλία, η κυκλοφορία του «Τεν Τεν στο Κονγκό» απαγορεύτηκε από τα παιδικά ράφια των βιβλιοπωλείων. Ίδια τύχη είχε το τεύχος και στην Αμερική.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”:Τεν τεν. Ο ατίθασος ρεπόρτερ με το όρθιο τσουλούφι, είχε αντίπαλο έναν ελληνοαμερικανό μεγιστάνα. Κατακρίθηκε, λογοκρίθηκε, αλλά κυρίως ενέπνευσε, πουλώντας πάνω από 200 εκατ. αντίτυπα