Το σχέδιο για ανεξάρτητο κράτος της Ιωνίας, που ίσως είχε σώσει την Σμύρνη. Ποιος το εμπνεύστηκε και ποιος το πολέμησε

Θα μπορούσε να σωθεί ο ελληνισμός της Σμύρνης και των γύρω περιοχών, αν είχε ευδοκιμήσει το σχέδιο περί δημιουργίας ενός ημιαυτόνομου κρατιδίου της Ιωνίας, περιχαρακωμένο από την υπόλοιπη Μικρά Ασία;

Το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα, όμως, σίγουρα απασχολεί μέχρι σήμερα ιστορικούς και ερευνητές.

Τον Οκτώβριο του 1921, στην περιοχή της κατεχόμενης, από τον ελληνικό στρατό, Μικράς Ασίας, επιφανείς παράγοντες της Σμύρνης με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο, δημιούργησαν την οργάνωση “Μικρασιατική Άμυνα”. Σκοπός της ήταν η δημιουργία ημιαυτόνομου κράτους στην Ιωνία, δηλαδή στις περιοχές γύρω από τη σημερινή Σμύρνη, προκειμένου να προστατευτεί ο ελληνικός πληθυσμός, ο οποίος ξεπερνούσε το ένα εκατομμύριο.

Ήδη από το καλοκαίρι του 1921, μετά και τη μάχη στο Σαγγάριο, η επιθετική πορεία του ελληνικού στρατού είχε ανακοπεί, ο Κεμάλ είχε καταφέρει να “κρατήσει” τις ελληνικές δυνάμεις μακρυά από τις πηγές ανεφοδιασμού, καθιστώντας όλο και πιο εύθραυστο το μέτωπο σε περίπτωση επίθεσης ενώ το ηθικό των στρατιωτών ήταν αποδυναμωμένο.

H “Μικρασιατική Άμυνα” και η στάση της Αθήνας

Το σενάριο αποχώρησης της Ελλάδας από τη Μικρά Ασία είχε αρχίσει να κυριαρχεί και η πρόταση της “Μικρασιατικής Άμυνας” για ένα αυτόνομο κρατίδιο έμοιαζε σαν το μοναδικό μέσο προστασίας του πληθυσμού της Ιωνίας από την βάρβαρη επέλαση των τουρκικών δυνάμεων, που θα ακολουθούσε.

Οι Μικρασιάτες διαισθανόμενοι την πιθανότητα παραίτησης της Ελλάδας από το μικρασιατικό εγχείρημα προσπάθησαν να δημιουργήσουν δικές τους οργανώσεις με στόχο την αυτονόμηση της Ιωνίας και της δημιουργίας Μικρασιατικού Κράτους. Οι Έλληνες στη Μικρά Ασία ήταν 2.601.312 πριν το 1915 με βάση τις οθωμανικές στατιστικές.

Ο Μητροπολίτης Σμύρνης, Χρυσόστομος, ο οποίος ήταν από τους βασικούς εμπνευστές της ιδέας είχε πολύ συγκεκριμένο σχέδιο τόσο για την επιστράτευση των Μικρασιατών όσο και για την χρηματοδότηση αυτής της προσπάθειας.

Αναφέρεται ότι πραγματοποιήθηκαν έρανοι, τους οποίους στήριξαν οι εύποροι Έλληνες της περιοχής και η Μικρασιατική ελίτ. Μόνο στην Ερυθραία συγκεντρώθηκε ένα τεράστιο χρηματικό ποσό, το οποίο ενισχύθηκε από τα αργυρά σκεύη των εκκλησιών και αρκετών χρυσών αδαμάντινων γυναικείων κοσμημάτων, τα οποία οι υποστηρικτές της οργάνωσης δώρισαν για τις ανάγκες του αγώνα.

Απώτερος σκοπός των κατά τόπους εράνων ήταν η κοπή  νομίσματος, έτσι ώστε το αυτόνομο κρατίδιο που θα προέκυπτε να μπορούσε να εξασφαλίσει την οικονομική του αυτοτέλεια.

Ωστόσο, οι προσδοκίες των Μικρασιατών γκρεμίστηκαν, όταν η κυβέρνηση Γούναρη και ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, απέρριψαν το σχέδιο αυτονόμησης ως ανέφικτο και επικίνδυνο. Χωρίς την έγκριση της “μητέρας πατρίδος” τίποτα δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί.

Η Μηχανή του Χρόνου, στο πλαίσιο της δημοσιογραφικής έρευνας για την ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία, ερεύνησε το θέμα. Ο ιστορικός  Βλάσης Αγτζίδης εξηγεί:

“Στα μέσα Απριλίου του 1922, αντιπρόσωποι της “Μικρασιατικής Άμυνας” επισκέφτηκαν τον πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη και κατέθεσαν το ολοκληρωμένο σχέδιο αυτονόμησης της Σμύρνης. Εξήγησαν ότι οι πόροι χρηματοδότησης έχουν βρεθεί, όπως επίσης και ο στρατός, που θα υπερασπιστεί το νέο κρατίδιο.

Στο σώμα των στρατιωτών υπολογίζονταν τόσο οι Μικρασιάτες που υπηρετούσαν στον ελληνικό στρατό, ο αριθμός των οποίων έφτανε τις 20.000, όσο και στρατιώτες από την Κρήτη, την Μακεδονία και άλλες περιοχές της Ελλάδας, που είχαν υψηλό αξιόμαχο και ήταν διατεθειμένοι να πολεμήσουν για να υποστηρίξουν την Ιωνία.”

Η στάση του υπάτου αρμοστή Στεργιάδη

Ο Γούναρης αρχικά απέρριψε το σχέδιο της οργάνωσης και ζήτησε τη γνώμη του Ύπατου Αρμοστή της Σμύρνης, Αριστείδη Στεργιάδη, ο οποίος εμφανίστηκε ακόμα πιο σκληρός. “Ως κράτος ήρθαμε ως κράτος θα φύγουμε. Δεν θα παραδώσουμε την εξουσία στους Μικρασιάτες“, φέρεται να είπε.

Η απόρριψη της πρότασης αυτής από τον Γούναρη, υπέκρυπτε στην πραγματικότητα το φόβο του για τη δημιουργία ενός βενιζελικού και αντιβασιλικού χώρου στην Ιωνία, ο οποίος θα λειτουργούσε ως καταλύτης και στην ίδια τη βαλκανική Ελλάδα.

Το σχέδιο της Μικρασιατικής Άμυνας ήταν να καλέσει σε παλλαϊκό συλλαλητήριο στη Σμύρνη που θα ζητούσε από το στρατηγό Παπούλα να ανακήρυξη “την αυτονομίαν της χώρας και τον χωρισμόν από το ανίσχυρον καθεστώς των Αθηνών”.

Σύμφωνα με τον κ. Αγτζίδη, ο Παπούλας δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τους δισταγμούς του, οι οποίοι οφείλονταν σε ψευδείς υποσχέσεις του Γούναρη για αποστολή ενίσχυσης στο μέτωπο. Ο ίδιος ο Γούναρης, όπως και ο Βενιζέλος, συμβούλευσαν τη Μικρασιατική Άμυνα να συνεννοείται μόνο με τον Στεργιάδη.

Στις 26 Μαϊου ο στρατηγός Παπούλας παύθηκε από στρατηγός της Στρατιάς. Αυτό πρακτικά σήμαινε και τη λήξη των προσπαθειών για τη δημιουργία της Αυτόνομης Ιωνίας.

Τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς, ο Στεργιάδης παρουσίασε δικό του σχέδιο, το οποίο στόχευε στη δημιουργία μιας αυτόνομης περιοχής στην Ιωνία, που όμως δεν θα ήταν υπό τον έλεγχο των Ελλήνων αλλά υπό την κυριαρχία των Συμμαχικών Δυνάμεων και του Σουλτάνου και θα διοικούνταν με πολυεθνικό σχήμα, στο οποίο θα συμπεριλαμβάνονταν και οι Οθωμανοί κάτοικοι της περιοχής.

Στις 31 Ιουλίου, ο Στεργιάδης απηύθυνε την συγκεκριμένη πρόταση στους Συμμάχους, χωρίς οι τελευταίοι να δείξουν το παραμικρό ενδιαφέρον. Έτσι, το σχέδιο της “Μικρασιατικής Άμυνας” απορρίφθηκε οριστικά, κατόπιν μάλιστα και σχετικής κυβερνητικής απόφασης, και η αντιπροσωπεία της οργάνωσης επέστρεψε στη Σμύρνη.

Σύμφωνα με πληροφορίες, μέλη της αντιπροσωπείας συνελήφθησαν κατά την επιστροφή τους και εκτοπίστηκαν σε νησιά του Αιγαίου, “για να μην ενοχλούν τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας”, ύστερα από εντολή Στεργιάδη, ενώ παράλληλα ξεκίνησε και η αποστράτευση του μικρασιατικού πληθυσμού.

Σύμφωνα με τον κ. Αγτζίδη, “ένας από τους λόγους που απορρίφθηκε το σχέδιο της Μικρασιατικής Άμυνας, ήταν ότι η κυβέρνηση φοβήθηκε τον πολιτικό ανταγωνισμό. Σε περίπτωση επιτυχίας θα είχαμε ένα δεύτερο ελληνικό κράτος φιλελεύθερο και βενιζελικό, κόντρα και σε αντίθεση με το φιλομοναρχικό κράτος των Αθηνών”. 

Σημειώνεται ότι πριν αναλάβει τα ηνία της οργάνωσης ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, μέλη της οργάνωσης πρότειναν να ηγηθεί του εγχειρήματος ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ωστόσο, ο ίδιος αρνήθηκε, καθώς η αυτονόμηση της Ιωνίας ενδεχομένως να ερχόταν σε σύγκρουση με τα συμφέροντα των Συμμάχων, με τα οποία συμπορευόταν ο Έλληνας πολιτικός.

Η τραγική κατάληξη

Στο τέλος του καλοκαιριού του 1922, οι εξελίξεις στο μέτωπο ήταν επίσης αποθαρρυντικές και οι φήμες για την επικείμενη επέλαση του κεμαλικού στρατού φούντωναν, η ελληνική κυβέρνηση καθησύχαζε τον ντόπιο πληθυσμό και έδινε υποσχέσεις για ενίσχυση του μετώπου. Την ίδια στιγμή ελληνικά στρατεύματα υποχωρούσαν σε όλα τα μέτωπα.

Στις 6 Σεπτεμβρίου αναχώρησε και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη, χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι πρόσφυγες κατέκλυσαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας «Κε» της Σμύρνης, περιμένοντας μάταια τα επιταγμένα ελληνικά πλοία, για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά.

Στις 8 Σεπτεμβρίου αναχώρησαν και οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Ο Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σε φορτηγίδα, η οποία τον μετέφερε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη και από εκεί κατέφυγε στη Γαλλία.

Την 13η Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η καταστροφή της Σμύρνης. Ο τουρκικός στρατός του Μουσταφά Κεμάλ κατέσφαξε τους Έλληνες και τους Αρμένιους και πυρπόλησε την πόλη. Τίποτα δεν έμεινε όρθιο. Η Σμύρνη ισοπεδώθηκε.

Ανάμεσα στα θύματα ήταν και ο Μητροπολίτης  Σμύρνης Χρυσόστομος, ο οποίος, αρνούμενος να εγκαταλείψει το ποίμνιό του, όπως του προτάθηκε, κακοποιήθηκε και θανατώθηκε από το φανατισμένο τουρκικό όχλο.

Ο Άγγλος συγγραφέας, Michael Llewellyn Smith, περιέγραψε τις τελευταίες μαρτυρικές στιγμές του Μητροπολίτη Χρυσόστομου:

«Άρπαξαν το Μητροπολίτη και κακοποιώντας τον, τον πήγαν ως το μαγαζί του Ισμαήλ, ενός Λεβαντίνου κουρέα. Εκεί έντυσαν τον Χρυσόστομο με την άσπρη μπλούζα του κουρέα και το πλήθος άρχισε να τον χτυπάει και να τον προπηλακίζει. Βγήκαν μαχαίρια, και ο όχλος έπεσε επάνω του. Προτού πεθάνει ο Μητροπολίτης ακρωτηριάστηκε φρικτά».

Το ερώτημα για το αν θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί η καταστροφή της Σμύρνης με την αυτονόμηση της Ιωνίας ίσως δεν απαντηθεί ποτέ. Όμως, ο Έλληνας αξιωματικός, Αναστάσιος Παπούλας, που διετέλεσε αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία μέχρι και τον Μάϊο του 1922, ήταν σίγουρος πως το όραμα της “Μικρασιατικής Άμυνας” είχε τη δύναμη να σώσει χιλιάδες Έλληνες από τις κεμαλικές χατζάρες.

Δύο μήνες μετά την Μικρασιατική Καταστροφή έγραφε,

“Δεν μπορώ να συγχωρήσω τον εαυτό μου για τη νομιμοφροσύνη μου να μην αυτονομήσω την Ιωνία, έχοντας μάλιστα τη διοίκηση του Ελληνικού Στρατού. Έπρεπε να την αποκόψω τελείως από την ανίκανη κυβέρνηση των Αθηνών”

Αρχική φωτογραφία: Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Πηγή: wikipedia από Agence de presse Meurisse – Bibliothèque nationale de France