Το σαμποτάζ στη σιδηροδρομική σήραγγα του Κούρνοβου. Σκοτώθηκαν 200 κατακτητές, αλλά και 50 Έλληνες αιχμάλωτοι. Τα αντίποινα

6 Ιουνίου 1943. Στο χωριό Νεζερός (σημ. Άγιος Στέφανος) του Δομοκού, 106 Έλληνες κρατούμενοι, πολλοί από τους οποίους προέρχονταν από το κολαστήριο της Ακροναυπλίας, εκτελέστηκαν από τους Ιταλούς κατακτητές.

Ήταν τα αντίποινα για την ανατίναξη μιας ιταλικής αμαξοστοιχίας στην σιδηροδρομική σήραγγα του Κούρνοβου από τέσσερις ομάδες ανταρτών του ΕΛΑΣ Δομοκού. Το σαμποτάζ έγινε το βράδυ 1ης προς 2α Ιουνίου 1943 στο σημερινό Τρίλοφο Φθιώτιδας.

Το τρένο είχε ξεκινήσει από την Αθήνα και κατευθυνόταν προς τη Θεσσαλονίκη με ενδιάμεσο σταθμό τη Λάρισα. Μετέφερε πολεμικό υλικό και αποτελείτο κυρίως από αδειούχους Ιταλούς στρατιώτες.

150 με 200 Ιταλοί και 7 Γερμανοί που ήταν στη φρουρά του τρένου σκοτώθηκαν από το σαμποτάζ. Μαζί μ’ αυτούς, όμως, κάηκαν ζωντανοί και 50 Έλληνες αιχμάλωτοι των κατακτητών, οι οποίοι μεταφέρονταν σιδηροδέσμιοι από τις φυλακές Αβέρωφ στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Λάρισας.

Ένα σαμποτάζ με αμφιλεγόμενη σημασία και πολλά ερωτηματικά

Ανάμεσα στους 50 ομήρους που σκοτώθηκαν, ήταν ο Κώστας Τσίτσας, δεξιοτέχνης σαντουριέρης από το χωριό Μπράλος της Φθιώτιδας. Ο γιος του, Νίκος Τσίτσας ήταν πέντε ετών όταν έγινε η έκρηξη στο τρένο που περνούσε τη γαλαρία.

Για τον κ. Τσίτσα και άλλους μελετητές, οι 50 νεκροί του Κουρνόβου αποτελούν μία λησμονημένη και υποβαθμισμένη πτυχή της ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης, σε σύγκριση με τα 106 θύματα από τα αντίποινα.

“Αυτοί οι Έλληνες, άψαλτοι και αμνημόνευτοι, ενταφιάστηκαν, μαζί με τις αποτεφρωμένες σορούς των υπόλοιπων θυμάτων, Ιταλών και Γερμανών, σε κοινό τάφο, λίγο έξω από το βορεινό στόμιο της σήραγγας“, αναφέρει ο Νίκος Τσίτσας στο βιβλίο του “Κούρνοβο: η απομυθοποίηση ενός σαμποτάζ”.

Χαρακτηρίζει τη θυσία των 50 Ελλήνων αιχμαλώτων ως “άδικη και αδικαιολόγητη” και προσθέτει πως το σαμποτάζ στο Κούρνοβο δεν ήταν μία θρυλική αντιστασιακή πράξη με περισσότερα κέρδη από ζημίες, αλλά απλώς μία δολιοφθορά “μεταξύ πλείστων όσων συνέβησαν κατά των κατοχικών δυνάμεων από τους Έλληνες αντιστασιακούς”.

Ορισμένοι από τους σαμποτέρ ισχυρίστηκαν ότι δεν πρόλαβαν να ανατινάξουν μία κατερχόμενη προς Αθήνα γερμανική αμαξοστοιχία, που ήταν ο στόχος τους, και, επειδή κόντευε να ανατείλει ο ήλιος, ανατίναξαν την πρώτη αμαξοστοιχία που πέρασε.

Οι αφηγήσεις και οι ερμηνείες για το σαμποτάζ στο Κούρνοβο ποικίλουν ανάλογα με την εκάστοτε πηγή. Ακόμη και τα πιο βασικά ερωτήματα, όπως το ποιος σχεδίασε την επιχείρηση, ποιο πρόσωπο έδωσε την εντολή για την ανατίναξη της γαλαρίας και αν οι αντάρτες είχαν ασφαλείς πληροφορίες για το φορτίο του τρένου που θα χτυπούσαν, παραμένουν μέχρι σήμερα θολά σημεία.

Η διαφωνία του ΕΛΑΣ με τους Άγγλους για τον Ασωπό

Οι Άγγλοι, στο πλαίσιο της εφαρμογής του σχεδίου του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής με την κωδική ονομασία “Animals” (21 Ιουνίου – 14 Ιουλίου 1943), τάσσονταν υπέρ της καταστροφής της γέφυρας του Ασωπού και γι’ αυτό ζήτησαν τη στρατιωτική συνδρομή των ανταρτών του ΕΛΑΣ.

Ωστόσο, η τριανδρία του ΕΛΑΣ (Άρης Βελουχιώτης, Στέφανος Σαράφης, Ανδρέας Τζήμας) αντιπρότεινε τη διενέργεια δολιοφθοράς στη σήραγγα του Κούρνοβου, κοντά στο σταθμό Νεζερού – Δομοκού, γιατί, κατά τη γνώμη τους, ήταν ευκολότερος στόχος και θα προκαλούσε ίδιες ή μεγαλύτερες απώλειες στον εχθρό.

Οι Άγγλοι διαφώνησαν με τους ΕΛΑΣίτες και αποφάσισαν να ανατινάξουν μόνοι τους τη γέφυρα του Ασωπού. Για να μην διαταράξουν, όμως, τη σχέση τους με τους αντάρτες, τους προμήθευσαν με τα απαραίτητα εκρηκτικά.

Έτσι, το σαμποτάζ στο Κούρνοβο πραγματοποιήθηκε από Έλληνες, το βράδυ μεταξύ 1ης και 2ας Ιουνίου 1943. Η συγκοινωνία αποκαταστάθηκε το πρωί της 4ης Ιουνίου κι όχι 8 ή 10 ημέρες μετά, όπως αναφέρουν διάφορες πηγές.

Αντιθέτως, το σαμποτάζ στη γέφυρα του Ασωπού οργανώθηκε και εκτελέστηκε από τους Άγγλους στις 21 Ιουνίου του ίδιου έτους και χρειάστηκαν 68 ημέρες, προκειμένου η γέφυρα να επαναχρησιμοποιηθεί.

“Το χρονικό διάστημα διακοπής της σιδηροδρομικής συγκοινωνίας του Κούρνοβου ήταν πολύ μικρό, για να προκαλέσει κάποια ουσιαστική ζημιά στις μετακινήσεις των εχθρικών στρατευμάτων ή τις μεταφορές εφοδίων και υλικών“, συμπεραίνει στο βιβλίο του ο Νίκος Τσίτσας.

Οι ανακοινώσεις της Βέρμαχτ και τα δημοσιεύματα του Τύπου

Για το σαμποτάζ του Κουρνόβου, το Αρχηγείο της Βέρμαχτ εξέδωσε τρεις ανακοινώσεις. Στην πρώτη (2/6) έκανε λόγο για 80 νεκρούς, ενώ στη δεύτερη (3/6) για 92 νεκρούς Ιταλούς και 60 νεκρούς Έλληνες.

Η τρίτη ανακοίνωση (4/6) αναφερόταν στην αποκατάσταση της σιδηροδρομικής γραμμής. Μνεία στους 7 νεκρούς Γερμανούς δεν έγινε, προφανώς για λόγους προπαγάνδας.

Στις 6 Ιουνίου 1943, η εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα” δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο “Οι αντάρται ενέπρησαν στρατιωτικήν αμαξοστοιχίαν. Εκάησαν 50 Έλληνες και η συνοδεία των καραβινιέρων”.

Το δημοσίευμα ασκεί έντονη κριτική στους αντάρτες για το σαμποτάζ που οδήγησε στον “οικτρόν θάνατον” των 50 Ελλήνων αιχμαλώτων και συμπληρώνει:

“Με ψυχράν προμελέτην – εάν αληθεύουν αι βεβαιώσεις των, ότι είναι πάντοτε καλώς πληροφορημένοι και ότι εκτελούν τας πράξεις των με πλήρη γνώσιν αιτιών και γεγονότων – εβύθισαν εις το πένθος και την θλίψιν 50 οικογενείας συμπατριωτών“.

Στο ίδιο μήκος κύματος βρίσκονταν και άλλες αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής. “Πενήντα Έλληνες εύρον οικτρόν θάνατον εις τον εμπρησμόν στρατιωτικής αμαξοστοιχίας υπό ανταρτών“, έγραψε η “Ακρόπολις“, ενώ η “Καθημερινή” ανέφερε: “Νέα πράξις σαμποτάζ των ανταρτών […] Απηνθρακώθηκαν εντός βαγονίου 50 Έλληνες και οι συνοδεύοντες αυτούς καραμπινιέροι“.

Μαρτυρίες για το σαμποτάζ

Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας, Λάζαρος Αρσενίου που πολέμησε στις γραμμές του ΕΑΜ αναφέρεται στο σαμποτάζ στο Κούρνοβο στο δίτομο έργο του “Η Θεσσαλία στην Αντίσταση“:

“Η ανατίναξη πραγματοποιείται τη νύχτα 1 με 2 Ιουνίου 1943, τη στιγμή που περνούσε κάποιο τρένο των κατακτητών και μάλιστα όταν το μεγαλύτερο τμήμα του είχε βγει από τη γαλαρία.

Το τρένο όμως μετέφερε πυρομαχικά και με την έκρηξη προκαλείται ανάφλεξη σε αυτά, με αποτέλεσμα να επακολουθήσουν άλλες τρομερότερες εκρήξεις. Και από τον συγκλονισμό τους να πέσουν χώματα πολλά και να φράξουν τη γαλαρία.

Όμως έτσι, ο σκοπός του σαμποτάζ πέτυχε καλύτερα και η συγκοινωνία κόπηκε για μέρες πολλές. Αλλά σε τρένο με πολεμικό υλικό οι Ιταλοί είχαν προσδέσει βαγόνια με ομήρους Έλληνες αξιωματικούς.

Και τα βαγόνια με τους ομήρους συνέπεσε με την έκρηξη να βρεθούν μέσα στη γαλαρία. Όλοι τους παγιδεύτηκαν και πέθαναν από ασφυξία ή απανθράκωση“.

Λίγο μετά το σαμποτάζ, κατέφθασε στο Κούρνοβο μία αμαξοστοιχία με μηχανοδηγό τον Θανάση Καρκάλα. Η μαρτυρία του περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Αρσενίου και αναφέρει, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

“Οι Γερμανοί φρύαξαν, μαθαίνοντας τηλεγραφικώς την ανατίναξη. Έστειλαν αμέσως ειδική αμαξοστοιχία με Έλληνες σιδηροδρομικούς, ανάμεσά τους και εγώ. Φτάσαμε λίγες ώρες μετά το σαμποτάζ […]

Το συνολικό μήκος του τρένου ξεπερνούσε τα 500 μέτρα. Με την ανατίναξη, ξεπιάστηκε η ατμομηχανή με την σκευοφόρο και απομακρύνθηκαν.

Τα πρώτα βαγόνια εκτροχιάστηκαν, πυρπολήθηκαν και έφραξαν τη γαλαρία με πύρινες φλόγες. Τα επόμενα αλληλοσυγκρούστηκαν με σφοδρότητα εντός της γαλαρίας, ενώ μερικά χώθηκαν το ένα μέσα στο άλλο.

Με την ανατίναξη ανεφλέγησαν και τα φορτωμένα στα τελευταία βαγόνια πυρομαχικά και έφραξαν με τις φλόγες τους την άλλη είσοδο της γαλαρίας […]

Τριακόσιοι Ιταλοί με έναν στρατηγό τους, 7 Γερμανοί σιδηροδρομικοί και μερικοί Έλληνες αξιωματικοί, όμηροι των Ιταλών, όλοι οι επιβαίνοντες, μη έχοντας καμία διέξοδο, ψήθηκαν ζωντανοί.

Η πρόσδεση από τους κατακτητές σε επιβατική αμαξοστοιχία οχημάτων με πυρομαχικά, κατά παράβαση των διεθνών κανόνων, υπήρξε μοιραία.

Καθαρίζοντας ελληνικά συνεργεία τη γαλαρία, εύρισκαν σωρούς στάχτες από καμένα οστά, αλυσιδίτσες και μεταλλικές ταυτότητες, κρεμασμένες κάποτε σε κάποιους λαιμούς“.

Υπήρχε ή όχι βαγόνι “κλούβα”;

Ένα κρίσιμο ερώτημα στην υπόθεση του σαμποτάζ στο Κούρνοβο είναι αν υπήρχε ή όχι ειδικό βαγόνι “κλούβα”, μέσα στο οποίο βρίσκονταν εγκλωβισμένοι οι 50 Έλληνες όμηροι.

Ο Ανδρέας Κέδρος επιβεβαιώνει την ύπαρξη βαγονιών “κλουβών” στο βιβλίο του “Η Εθνική Αντίσταση 1940-1944” και επεξηγεί το ρόλο τους:

“Οι 60 Έλληνες κρατούμενοι, για τους οποίους μιλά το γερμανικό ανακοινωθέν, θα μπορούσαν να είναι εκείνοι που μεταφέρονταν στα βαγόνια-κλούβες, όπου οι Γερμανοί έκλειναν Έλληνες φυλακισμένους και ομήρους και που τοποθετημένα μπροστά από την ατμομηχανή, προορίζονταν να ανατιναχθούν πρώτα, σε ενδεχόμενη απόπειρα εναντίον του τρένου. Η απαίσια αυτή τακτική που οι Γερμανοί πίστευαν πως θα αποθάρρυνε τις επιθέσεις των ανταρτών, στάθηκε κανόνας ως το τέλος της Κατοχής“.

Ο Νίκος Τσίτσας επικαλείται στο βιβλίο του μαρτυρίες Μπραλιωτών σιδηροδρομικών, οι οποίοι ανέφεραν ότι οι 50 όμηροι δεν είχαν τοποθετηθεί σε “κλούβα” αλλά σε κοινό επιβατικό βαγόνι περίπου στο μέσο της αμαξοστοιχίας:

“Αν υπήρχε κλούβα με ομήρους στο τρένο, θα ήταν προσδεδεμένη στην αμαξοστοιχία πριν από τη μηχανή της έλξης. Αυτό συνηθιζόταν να γίνεται από τους Γερμανούς, ενώ η συγκεκριμένη αμαξοστοιχία ήταν ιταλική“.

“Ήταν κι αυτή μια θυσία για τη λευτεριά”. Μαρτυρία Σπύρου Μπέκιου

Ένας από τους πρωταγωνιστές του σαμποτάζ, ο Σπύρος Μπέκιος ή Καπετάν Λάμπρος, υποστηρίζει στο βιβλίο του “Σελίδες από την Εθνική Αντίσταση” ότι ο άδικος χαμός των 50 Ελλήνων αιχμαλώτων ήταν αναπόφευκτος:

“Μπορεί να σώθηκαν οι Έλληνες σιδηροδρομικοί από την ανατίναξη, αλλά δεν αποφύγαμε να θρηνήσουμε δικά μας θύματα μέσα σε αυτή την αμαξοστοιχία.

Οι Ιταλοί είχαν μαζί τους αρκετούς κρατούμενους πατριώτες, που τους μετέφεραν ομήρους στην Ιταλία. Δεν υπήρχε τρόπος να αποφύγουμε το μεγάλο αυτό δυστύχημα“.

Το 1985, μιλώντας στην ιστορική σειρά της ΕΡΤ «Το χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ο Μπέκιος έκανε εκ νέου λόγο για παράπλευρη απώλεια:

“Δυστυχώς, η αμαξοστοιχία αυτή, επειδή μετέφερε πάνω από 600 Ιταλούς, ένα ολόκληρο τμήμα με τα αυτοκίνητά τους, τις βενζίνες τους, τα πολεμοφόδιά τους, είχαν και ένα αυτοκίνητο, από εκείνες τις κλούβες, με Έλληνες ομήρους. Δυστυχώς, μαζί με την αμαξοστοιχία χάθηκαν και αυτoί. Ήταν και αυτή μία θυσία για τη λευτεριά“.

Μπορείτε να δείτε τη μαρτυρία του Σπύρου Μπέκιου στο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ στο ακόλουθο βίντεο:

Διαφορετική άποψη από τον Μπέκιο και τα μέλη του ΕΛΑΣ είχε ο Άγγλος ταξίαρχος, Έντι Μάγιερς, που, λίγους μήνες πριν, είχε πάρει μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου:

“Ο Σαράφης µου είπε ότι η γραµµή [σ.σ.: στη σήραγγα του Κουρνόβου] είχε µπλοκαριστεί για έξι τουλάχιστον βδοµάδες. Απάντησα πως, αν οι Γερµανοί το ήθελαν πραγµατικά, θα µπορούσαν να καθαρίσουν τα συντρίµμια σε έξι µέρες. Σαράντα Έλληνες είχαν χάσει τη ζωή τους χωρίς ουσιαστικό λόγο“.

Οι “Άγιοι 106” και η αιματηρή διαδήλωση στην Αθήνα

Δεν πέρασαν παρά λίγα 24ωρα, ώστε οι Ιταλοί να αντιδράσουν στο πολύνεκρο σαμποτάζ του Κούρνοβου. 106 μελλοθάνατοι του στρατοπέδου Λάρισας επιβιβάστηκαν σε στρατιωτικά καμιόνια και οδηγήθηκαν σε ένα λόφο στο Νεζερό, όπου και εκτελέστηκαν.

Ανάμεσά τους ήταν και ο Παντελής Πουλιόπουλος, Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ και σημαντική προσωπικότητα του τροτσκιστικού κινήματος στην Ελλάδα.

Λέγεται ότι απευθύνθηκε στα ιταλικά προς τους άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσματος, ζητώντας τους να επιδείξουν διεθνιστική αλληλεγγύη και να μην σκοτώσουν αντιφασίστες πατριώτες. Όταν οι περισσότεροι στρατιώτες αρνήθηκαν να πιάσουν τα όπλα, την εκτέλεση ανέλαβαν αξιωματικοί των Καραμπινιέρων.

Στις 25 Ιουνίου 1943, οργανώθηκε συγκέντρωση διαμαρτυρίας στην Αθήνα για τα 106 θύματα του Νεζερού και τις εκτελέσεις των κατακτητών. Πήραν μέρος χιλιάδες διαδηλωτές, σκοτώθηκαν δεκάδες και τραυματίστηκαν πολλοί.

Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος έγραψε το εξής επιτύμβιο ποίημα για τους 106 εκτελεσθέντες του Νεζερού:

“Οι Άγιοι 106

Όχι κραυγές και κλάματα, ιερή σιγή να φέξει

το χώρο ετούτο που έπεσαν οι Άγιοι εκατόν έξι

γερόντοι και ανταρτόπουλα, παιδιά της Ρωμιοσύνης

κάθε όνομα κι ένα σπαθί κι ένα άστρο αδελφοσύνης

ωσότου να ’ρθει η Λευτεριά στάρι κι ανθό να σπείρει

και το θλιμμένο Κούρνοβο να στήσει πανηγύρι

κι οι 106 αδούλωτοι για πάντα αναστημένοι

φρουροί του δίκιου να ορθωθούν μέσα στην Οικουμένη”

Σήμερα, εκτός από μνημείο για τους 106 εκτελεσθέντες του Νεζερού, έχει ανεγερθεί κι ένα πέτρινο προσκυνητάρι στο χώρο που ενταφιάστηκαν οι απανθρακωμένοι σοροί των 50 νεκρών Ελλήνων ομήρων, καθώς επίσης και μια γρανιτένια αναμνηστική πλάκα με τα ονόματά τους.

Δείτε στο ακόλουθο βίντεο το τρισάγιο που πραγματοποιήθηκε στο σημείο του μνημείου με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από το σαμποτάζ:

Οι πληροφορίες του κειμένου αντλήθηκαν από τις ακόλουθες πηγές:

• “Κούρνοβο: η απομυθοποίηση ενός σαμποτάζ“, Εκδόσεις Συλλογές
• “Το σαμποτάζ στο Κούρνοβο”, Αφιέρωμα της ΕΡΤ (Μέρος Α’ και Β’)