Το ρεαλιστικό μενταγιόν ρωμαϊκής εποχής που μοιάζει με οικογενειακή φωτογραφία. Η έρευνα έδειξε ότι είναι Έλληνες της Αλεξάνδρειας

του συνεργάτη μας ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Ο ρεαλισμός στην προσωπογραφία, όσον αφορά την αρχαιότητα, έφθασε στο απόγειό του στη ρωμαϊκή αυτοκρατορική εποχή (30 π. Χ.-4^ος αιώνας μ. Χ.).

Αυτό σήμερα φαίνεται κυρίως μέσω των ρωμαϊκών προτομών και αγαλμάτων που έχουν διασωθεί και κοσμούν πολλά μουσεία σ’ όλο τον κόσμο. Εκτός όμως από τη γλυπτική, οι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής -που ήταν κυρίως Έλληνες- φιλοτεχνούσαν ρεαλιστικά πορτραίτα και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως για παράδειγμα, τη ζωγραφική.

Όμως ελάχιστα δείγματα ζωγραφικής έχουν διασωθεί καθώς το ξύλο που είναι οργανική ύλη αποσυντίθεται εύκολα. Αυτά κυρίως είναι τα λεγόμενα «πορτραίτα του Φαγιούμ» που βρέθηκαν σε αυτή την περιοχή της Αιγύπτου και διατηρήθηκαν εξαιτίας του ξηρού κλίματος.

Χρονολογούνται μεταξύ του 1^ου και του 3^ου αιώνα μ. Χ. όταν η Αίγυπτος ήταν επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και δείχνουν ένα μεγάλο βαθμό ρεαλισμού. Σε αυτό συνέβαλε η εγκαυστική τεχνική που χρησιμοποιήθηκε στη δημιουργία τους, κάτι που βοήθησε στην ανάδειξη ρεαλιστικών λεπτομερειών των πορτραίτων μέσω της έντονης αντίθεσης μεταξύ φωτός και σκιών.

Το μενταγιόν από γυαλί

Όμως, οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούν ότι τα πιο ρεαλιστικά πορτραίτα που έχουν διασωθεί από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία εμφανίζονται σ’ ένα μενταγιόν από γυαλί που έχει διάμετρο μόλις έξι εκατοστά. Σε αυτό έχουν ζωγραφιστεί με τη χρήση λεπτού φύλλου χρυσού τα πορτραίτα μίας μητέρας στο κέντρο, με το γιο της αριστερά και την κόρη της δεξιά. Ο ρεαλισμός είναι τόσο έντονος που θυμίζει μία οικογενειακή φωτογραφία του 19^ου αιώνα!

Το μενταγιόν αυτό είναι μέρος της διακόσμησης του λεγόμενου «Σταυρού του Ντεσιντέριου» του 7^ου αιώνα μ. Χ. που εκτίθεται στο Μουσείο Σάντα Τζούλια της Μπρέσια στην Ιταλία. Είναι τοποθετημένο στο κάτω μέρος του σταυρού ως βασικό διακοσμητικό του στοιχείο και γύρω απ’ αυτό υπάρχουν διάφορα πετράδια.

Παλαιότερα τα πορτραίτα αυτά θεωρούνταν ότι ανήκαν στη Γάλλα Πλακιδία, αυτοκράτειρα του 5^ου αιώνα μ. Χ. της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και των παιδιών της. Όμως, η πρόσφατη επιστημονική έρευνα έχει καταδείξει ότι αυτό δεν ισχύει. Το μενταγιόν φαίνεται ότι προέρχεται από την Αίγυπτο και πιο συγκεκριμένα την Αλεξάνδρεια και οι μορφές ανήκουν στα μέλη μιας τοπικής αριστοκρατικής οικογένειας, πιθανότατα ελληνικής.

Η ενδυμασία της μητέρας είναι τυπική για την υψηλή κοινωνία της Αλεξάνδρειας και όχι της Ρώμης. Επίσης, οι δύο λέξεις της επιγραφής (ΒΟΥΝΝΕΡΙ ΚΕΡΑΜΙ) καταλήγουν σε γιώτα, πιθανόν να υποδηλώνουν την αρχαία ελληνική διάλεκτο της Αιγύπτου. ΚΕΡΑΜΙ, τότε, σημαίνει «αγγειοπλάστης».

Τα πορτραίτα στο μενταγιόν της Μπρέσια στυλιστικά μοιάζουν πολύ με εκείνα του Φαγιούμ, από τα οποία τα περισσότερα απεικονίζουν Έλληνες της Αιγύπτου. Το μενταγιόν χρονολογείται μεταξύ των τελών του 2^ου και των μέσων του 5ου αιώνα μ.Χ. Ίσως από την Αλεξάνδρεια να στάλθηκε ως δώρο σε κάποιο συγγενή της οικογενείας στην Ιταλία -όπως στη σύγχρονη εποχή πολλοί έστελναν φωτογραφίες τους σε συγγενείς τους που ήταν στο εξωτερικό.

Έτσι πολλά χρόνια αργότερα, όταν πια οι εικονιζόμενοι είχαν πια πεθάνει και ξεχαστεί, αποτέλεσε διακοσμητικό στοιχείο σε τελετουργικό σταυρό του 7ου αιώνα, ίσως γιατί λανθασμένα είχαν ταυτοποιηθεί με κάποια οικογένεια αγίων.