Το “φώτοσοπ” του Στάλιν. Πώς αφαιρέθηκε από τη φωτογραφία ο άνθρωπος που είπε: “Καλύτερα να υποφέρουν δέκα αθώοι άνθρωποι παρά να γλιτώσει ένας κατάσκοπος”

Η λογοκρισία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Σοβιετική Ένωση. Πολλά ξένα και προεπαναστατικά βιβλία και περιοδικά καταστράφηκαν.

Για να έχει κάποιος πρόσβαση σε ειδικές συλλογές έπρεπε να πάρει την άδεια της Κα Γκε Μπε. Πολίτες προτιμούσαν να καταστρέψουν φωτογραφίες και πληροφορίες από βιβλία που είχαν στην κατοχή τους, ρίχνοντας μελάνι και σκίζοντας σελίδες, γιατί φοβόντουσαν ότι θα υποστούν διώξεις. Πολλά βιβλία επανεκδόθηκαν. Η αναφορά στις ήττες του Κόκκινου Στρατού είχαν απαγορευτεί στη λογοτεχνία, ενώ ενισχυόταν ο αντιδυτικισμός. Λογοκρισία υπήρχε και στις ταινίες, οι οποίες απέδιδαν θετικά τη Σοβιετική Ένωση και τόνιζαν τα αρνητικά των καπιταλιστικών χωρών.

H “Μεγάλη Εκκαθάριση”

Την τριετία από το 1936 έως το 1938, όταν έγινε η “Μεγάλη Εκκαθάριση”, η επεξεργασία των φωτογραφιών έγινε ένα μεγάλο όπλο στα χέρια του Ιωσήφ Στάλιν.

Ως “Μεγάλη Εκκαθάριση” ονομάστηκαν οι διώξεις στον κρατικό και κομματικό μηχανισμό της ΕΣΣΔ αλλά και στη σοβιετική κοινωνία. Όσοι θεωρούνταν “εχθροί” της σοβιετικής εξουσίας συνελήφθησαν. Στη συνέχεια είτε εκτοπίστηκαν σε απομονωμένα μέρη κάνοντας καταναγκαστική εργασία είτε καταδικάστηκαν σε θάνατο. Σύμφωνα με καταγραφές, την περίοδο 1936-1938 έγιναν 1,7 εκατομμύρια συλλήψεις στο πλαίσιο των εκκαθαρίσεων από τις οποίες περισσότεροι από 680.000 κατέληξαν σε καταδίκες για εκτέλεση. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και μέλη της κομματικής, κρατικής και στρατιωτικής ηγεσίας, υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του κόμματος, του κρατικού μηχανισμού και του στρατού, αλλά και γραμματείς περιοχών, μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, κομισάριοι λαϊκών επιτροπάτων, στρατηγοί και ναύαρχοι.

Όπως φάνηκε, η σοβιετική κυβέρνηση προσπάθησε να τους διαγράψει όχι μόνο από τη ζωή, αλλά και από την ιστορία. Αν δεν αναφέρονταν στα βιβλία και εξαφανίζονταν από τις φωτογραφίες, θα ήταν σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Προφανώς, τότε δεν υπήρχε εξελιγμένα συστήματα μοντάζ, αλλά το καθεστώς είχε βρει τρόπους να ρετουσάρει τις φωτογραφίες, ώστε να εξαφανίζονται οι “ανεπιθύμητοι” ή να βελτιώνεται η εικόνα των ηγετών της επανάστασης.

Ο Νικολάι Γιεζόφ και το “φώτοσοπ”

Το πιο γνωστό παράδειγμα διαγραφής μιας γνωστής προσωπικότητας από φωτογραφία ήταν και ο Νικολάι Γιεζόφ. Η διαφορά ήταν ο Γιεζόφ δεν ανήκε στα θύματα της Μεγάλης Εκκαθάρισης. Αντίθετα, ήταν αυτός που την υποκινούσε και την οργάνωνε. Ήταν ο “αιματοβαμμένος” ηγέτης της μυστικής αστυνομίας της Σοβιετικής Ένωσης Eν Κα Βε Ντε, που είχε μετατραπεί σε τάγμα θανάτου. Όμως, τελικά δεν γλύτωσε ούτε ο ίδιος.

Ο Γιεζόφ γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1895. Δεν είχε ιδιαίτερη μόρφωση. Μόλις ολοκλήρωσε τον κύκλο της βασικής παιδείας, δούλεψε ως ράφτης και εργάτης. Από το 1915 έως το 1917 υπηρέτησε στον Αυτοκρατορικό Ρωσικό Στρατό. Κατά τη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου πολέμησε με τις δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού. Από το 1922 άρχισε να εργάζεται κυρίως σε θέσεις γραμματειακής υποστήριξης σε περιφερειακά κομιτάτα του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ επτά χρόνια αργότερα κατάφερε να γίνει αναπληρωτής κομισάριος Γεωργίας. Στην πορεία πέρασε από διάφορες θέσεις από το παράρτημα Βιομηχανίας στο παράρτημα Προσωπικού και Ειδικών Υποθέσεων μέχρι που το 1934 κατάφερε να γίνει μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Την ίδια χρονιά του παρουσιάστηκε μια “ευκαιρία” που τον μετέτρεψε σε έμπιστο συνεργάτη του κόμματος. Ο Στάλιν του ανέθεσε τη δολοφονία του ηγέτη του Κομμουνιστικού Κόμματος του Λένινγκραντ, Σεργκέι Κίροφ. Ο Γιεζόφ εκτέλεσε τις εντολές του και ανέβηκε στα μάτια του Στάλιν που τον ανέδειξε σε κομισάριο Εσωτερικών Υποθέσεων, δηλαδή στον αρχηγό της μυστικής αστυνομίας Εν Κα Βε Ντε. Ο Γιεζόφ θεωρήθηκε ο εγκέφαλος της “Μεγάλης Εκκαθάρισης”, γνωστής και ως ο “Μεγάλος Τρόμος”.

“Θα υπάρξουν κάποια αθώα θύματα στη μάχη αυτή κατά των πρακτόρων του Φασισμού. Εγκαινιάζουμε μια μεγάλη επίθεση στον Εχθρό. Ας μην υπάρξει καμιά δυσαρέσκεια αν σπρώξουμε κάποιον με τον αγκώνα. Καλύτερα να υποφέρουν δέκα αθώοι άνθρωποι παρά να γλιτώσει ένας κατάσκοπος. Όταν κόβεις ξύλα, πετάγονται και πελεκούδια”, έλεγε ο Γιεζόφ για τις απώλειες μεταξύ αθώων.

Έγινε γνωστός ως “δηλητηριώδης και αιματοβαμμένος νάνος” επειδή ήταν κοντός και είχε προκαλέσει τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων. Το 1938, όταν οι μαζικές εκτελέσεις είχαν τελειώσει και ο Στάλιν είχε απαλλαγεί από τους εχθρούς του, ο Γιεζόφ έγινε λαϊκός κομισάριος Ύδρευσης. Με τα νέα καθήκοντα, ο Γιεζόφ δεν θα είχε χρόνο για να ασχολείται με τη μυστική αστυνομία και θα μπορούσε να αντικατασταθεί.

Για τον Στάλιν, παρόλο που ο μέχρι τότε στενός του συνεργάτης είχε φέρει εις πέρας τα καθήκοντά του, δεν ήταν πια απαραίτητος.

Τον Νοέμβριο του 1938 δημιούργησε μια επιτροπή για την επίβλεψη της δουλειάς του Γιεζόφ. Κατηγορήθηκε ότι οι ανακρίσεις του είχαν οδηγήσει σε σοβαρά λάθη, όπως τη διείσδυση κατασκόπων στην Eν Κα Βε Ντε, αλλά και για τα εγκλήματα κατά αθώων στη διάρκεια της Μαζικής Εκκαθάρισης.

Ο Γιεζόφ συνελήφθη, δικάστηκε και στη συνέχεια εκτελέστηκε με μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού του σε μυστικό κρησφύγετο. Η σορός του κάηκε και οι στάχτες του σκορπίστηκαν. Δεν έπρεπε να μείνει κανένα ίχνος του. Η υιοθετημένη κόρη του που είχε πάρει το όνομά του, επέστρεψε στο ορφανοτροφείο και της απαγορεύτηκε να χρησιμοποιεί πλέον το επίθετό του.

Στη συνέχεια ο Στάλιν διέταξε την αφαίρεσή του από όλες τις κοινές τους φωτογραφίες!

Το ίδιο έκανε και με πολλά άλλα κομματικά στελέχη που είχαν φωτογραφηθεί μαζί του. Μια φωτογραφία του με τον κομισάριο Νικολάι Αντιπόβ, τον Μπολσεβίκο ηγέτη στα πρώτα στάδια της Σοβιετικής Ένωσης, Σεργκέι Κιρόβ και τον σύμβουλό του, Νικολάι Σβέρνικ χρειάστηκε να την επεξεργαστεί τουλάχιστον τρεις φορές. Τους διέγραψε όλους μέχρι που έμεινε μόνος του.

Οι συνεργάτες του Στάλιν επικοινωνούσαν με τους εκδότες, ώστε “να εξαλείψουν οποιαδήποτε οπτική ή γραπτή αναφορά γινόταν στα θύματά του, ανεξάρτητα αν αυτοί ήταν διάσημοι ή όχι”, είχε αναφέρει ο ιστορικός Πίτερ Κινγκ στην New York Times.

Ο Στάλιν πολλές φορές ζητούσε από τους συνεργάτες του να τον κάνουν να δείχνει ψηλότερος και πιο όμορφος. Θεωρούσε πολύ σημαντική την εικόνα του. Σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό Τζαν Πλάμπερ, ακόμη και τα πορτρέτα του Στάλιν που τοποθετούνταν μέσα στα σπίτια και τις επιχειρήσεις, περνούσαν από εξονυχιστικούς ελέγχους μέχρι να φτάσουν τις προσδοκίες του.

Όμως, δεν ήταν ο μοναδικός που επεξεργάστηκε φωτογραφίες. Ο Χίτλερ είχε σβήσει τον Υπουργό Προπαγάνδας της Ναζιστικής Γερμανίας, Γιόζεφ Γκαίμπελς από μια κοινή φωτογραφία τους το 1937. Σε φωτογραφία του Μουσολίνι που τον δείχνει καμαρωτό πάνω στο άλογό του, σβήστηκε ο ιπποκόμος.

Για τον Στάλιν όμως, ήταν ένα εργαλείο και ο τρόπος του να δημιουργήσει μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας.

Πηγή αρχικής εικόνας: Wikimediamtx Commons 

Διαβάστε επίσης στην ΜτΧ: «Ή συμφωνείς μαζί μας ή είσαι τρελός». Ο αναγκαστικός εγκλεισμός σε ψυχιατρεία όσων διαφωνούσαν με το καθεστώς του Στάλιν. Τους χορηγούσαν βαριά φάρμακα για να έχουν απώλεια μνήμης