Το πορτρέτο του Ιωάννη Παλαιολόγου ήταν γνωστό πριν 500 χρόνια σε αντίθεση με το πρόσωπο του Κωνσταντίνο ΙΑ΄ Παλαιολόγου

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Τον Δεκέμβρη του 2024, ανακοινώθηκε ότι βρέθηκε η μοναδική προσωπογραφία του Κωνσταντίνου ΙΑ΄  Παλαιολόγου, του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Αντίθετα με τον Κωνσταντίνο, τα χαρακτηριστικά του Ιωάννη H΄ , που ήταν αδελφός του και προηγούμενος αυτοκράτορας, ήταν γνωστά από την εποχή του.

Ένωση των Εκκλησιών

Ο λόγος είναι επειδή το πορτραίτο του φιλοτεχνήθηκε από έναν Ιταλό καλλιτέχνη, τον Αντόνιο ντι Πισανέλο, όταν ο Ιωάννης επισκέφθηκε την Ιταλία μεταξύ 1437-1439.

Ο αυτοκράτορας είχε πραγματοποιήσει την επίσκεψη προκειμένου να συναντηθεί με τον Πάπα Ευγένιο Δ’  και να υπογράψει την ένωση των εκκλησιών. Πίστευε ότι έτσι οι Δυτικοί θα τον συνέδραμαν στρατιωτικά για την απόκρουση των Οθωμανών που απειλούσαν την Κωνσταντινούπολη.

Η ένωση των εκκλησιών επικυρώθηκε με τη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας.  Αρχικά, το 1438 η σύνοδος έγινε στη Φερράρα αλλά εξαιτίας της πανώλης που ενέσκηψε στην πόλη μεταφέρθηκε μερικούς μήνες αργότερα στη Φλωρεντία.

Το μετάλλιο του Ιωάννη

Όσο ο Ιωάννης ήταν στη Φερράρα, ο τοπικός ηγεμόνας της πόλης, μαρκήσιος Νικόλαος Γ΄  ανέθεσε στον Πισανέλο να τιμήσει την επίσκεψη του αυτοκράτορα με την έκδοση ενός μεταλλίου. Στον εμπροσθότυπο είχε το πορτραίτο του Ιωάννη Η΄  και στον οπισθότυπο τον αυτοκράτορα έφιππο.

Το μετάλλιο άρχισε να κυκλοφορεί το 1439. Αν και την ίδια χρονιά υπογράφηκε η ένωση των εκκλησιών στην πραγματικότητα η συμφωνία υπήρξε άνευ αποτελέσματος. Η βοήθεια που πρόσμενε ο Ιωάννης από τη Δύση ουδέποτε έφθασε.

Ο αυτοκράτορας πέθανε απογοητευμένος το 1448 και τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Κωνσταντίνος, που σκοτώθηκε πολεμώντας τους Τούρκους στα τείχη της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαΐου 1453.

Κανονικά το μετάλλιο με την προτομή του Ιωάννη Η΄  Παλαιολόγου θα είχε ξεχαστεί. Όμως συνέβη το ακριβώς αντίθετο.

Έγινε ένα από τα διασημότερα της Αναγέννησης. Πολλοί αριστοκράτες και πλούσιοι στη Δύση ήθελαν να αποκτήσουν ένα για τη συλλογή τους. Παρόλο που η Κωνσταντινούπολη κατακτήθηκε το 1453, ο Πισανέλο συνέχισε να δέχεται παραγγελίες για αντίγραφα του μεταλλίου του μέχρι και το θάνατό του δύο χρόνια αργότερα.

Αντίγραφα του πορτραίτου

Όμως η παραγωγή του μεταλλίου συνεχίστηκε και τις επόμενες δεκαετίες από τον Αντώνιο Φιλαρέτι, χαράκτη στην υπηρεσία του Πάπα.

Το πορτραίτο του Ιωάννη Η΄  έγινε έτσι αρκετά οικείο στους Δυτικούς πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του.

Ιδιαίτερα, οι Ιταλοί καλλιτέχνες της εποχής της Αναγέννησης είχαν εντυπωσιαστεί από τα χαρακτηριστικά του και το περίεργο καπέλο που φορούσε. Καθώς αυτά ήταν αρκετά λεπτομερή και ρεαλιστικά, τα αντέγραψαν σε πολλά έργα τους. Από τη δεκαετία του 1450 και μετά, το πορτραίτο του προτελευταίου αυτοκράτορα εμφανίζεται σε πίνακες, τοιχογραφίες, μωσαϊκά και άλλα έργα τέχνης.

Τα θέματά τους ήταν άσχετα με τον ίδιο τον Ιωάννη.

Διάσημα έργα

Στην τοιχογραφία “των Μάγων” σε παρεκκλήσι του Ανακτόρου των Μεδίκων στη Φλωρεντία που φιλοτέχνησε ο Μπενόζο Γκοζόλι, μεταξύ 1459-1461, ο Ιωάννης έχει απεικονιστεί ως ένας από τους Τρεις Μάγους. Βέβαια στην περίπτωση αυτή πηγή έμπνευσης δεν φαίνεται να είναι το μετάλλιο του Πισανέλο αλλά κάποια άλλη απεικόνιση του Ιωάννη που δεν έχει σωθεί.

Ο αυτοκράτορας είχε επισκεφθεί την Φλωρεντία το 1439 και δεν αποκλείεται οι Μεδίκοι που κυβερνούσαν την πόλη να έδωσαν παραγγελία σε κάποιο καλλιτέχνη να τον ζωγραφίσει.

Μεταξύ 1468-1470 ένας άλλος διάσημος Ιταλός αναγεννησιακός ζωγράφος, ο Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, απεικόνισε τον Ιωάννη ως Πόντιο Πιλάτο που διατάζει τη μαστίγωση του Χριστού. Είναι ξεκάθαρο ότι αντέγραψε το πορτραίτο από το μετάλλιο του Πισανέλο.

Έτσι, αντίθετα με τον αδελφό του Κωνσταντίνο ΙΑ΄  τα χαρακτηριστικά του οποίου αποκαλύφθηκαν μόλις το 2024, αυτά του Ιωάννη Η΄  είναι γνωστά για περισσότερο από πέντε αιώνες.