Το πογκρόμ εναντίον της εβραϊκής συνοικίας στη Θεσσαλονίκη από φασίστες, που στη διάρκεια της Κατοχής συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς

Βράδυ 29ης προς 30ή Ιουνίου 1931. O εβραϊκός συνοικισμός Κάμπελ στη Θεσσαλονίκη έγινε παρανάλωμα του πυρός από μέλη της εθνικιστικής, αντισημιτικής και αντικομμουνιστικής οργάνωσης “Εθνική Ένωσις Ελλάς“.

Κατά το πογκρόμ του Κάμπελ, όπως έμεινε γνωστό, δεκάδες σπίτια καταστράφηκαν και ο φούρναρης της συνοικίας, σκοτώθηκε. Ένα ακόμη άτομο, στον εβραϊκό συνοικισμό 151, πέθανε από την αντισημιτική επίθεση το ίδιο βράδυ.

Ήταν η κορύφωση ενός γενικότερου αντισημιτικού κλίματος που καλλιεργήθηκε δέκα ημέρες νωρίτερα από την Ε.Ε.Ε. σε συνεργασία με μερίδα του Τύπου.

Ποια ήταν η Ε.Ε.Ε.

Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, οι ιδεολογίες του φασισμού και του ναζισμού εξαπλώνονταν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Η Εθνική Ένωσις Ελλάς (Ε.Ε.Ε.) αναδείχθηκε ως η μαζικότερη εθνικιστική και αντισημιτική οργάνωση στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο.

Ιδρύθηκε το 1927 στη Θεσσαλονίκη από ελάχιστους Μικρασιάτες πρόσφυγες εμπόρους. Στο καταστατικό της ανέφερε, μεταξύ άλλων, ότι λειτουργούσε ως σωματείο αλληλοβοήθειας, οικονομικής ενίσχυσης κι εύρεσης εργασίας στα μέλη της.

Στην πραγματικότητα, όμως, ήταν μια παραστρατιωτική οργάνωση που πίστευε στην “καθαρότητα” και την “ανωτερότητα” της ελληνικής φυλής. Στόχευε, επίσης, στη “διαφύλαξη των αξιών και των παραδόσεων του έθνους” και “στην προστασία της πατρίδας και της οικογένειας”.

Οι Εβραίοι της πόλης, οι σλαβόφωνοι και οι κομμουνιστές θεωρούνταν “εχθροί” από την Ε.Ε.Ε.. Σύνθημά της ήταν το “Ελλάς, Ξύπνα“. Ανεπίσημα, το αρκτικόλεξο Ε.Ε.Ε. “μεταφραζόταν” και ως “Έλληνες Εξοντώσατε Εβραίους“.

Τα μέλη της οργάνωσης ήταν γνωστά ως “τριεψιλίτες“, από τα 3 έψιλον της ονομασίας της οργάνωσης, ή “χαλυβδόκρανοι“, επειδή φορούσαν χαλύβδινα κράνη, σε συνδυασμό με κίτρινα πουκάμισα και μαύρες μπότες για να τονίσουν τη βυζαντινοελληνική προέλευση, και κρατούσαν γκλοπ.

Πολλά μέλη της οργάνωσης είχαν επαφές με το Κόμμα των Φιλελευθέρων. O Βενιζελικός πολιτικός, Λεωνίδας Ιασωνίδης ήταν ένας από αυτούς που στήριζαν την Ε.Ε.Ε. και, μαζί με τον Γενικό Διοικητή της Μακεδονίας, Στυλιανό Γονατά, παρευρέθηκε στα εγκαίνια των γραφείων της οργάνωσης, τον Ιανουάριο του 1931.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Ιάκωβο Χονδροματίδη, “αρχικά η οργάνωση δε βρήκε την ανταπόκριση που επιθυμούσε αλλά σταδιακά, οι μαζικές επιδείξεις δύναμης, οι εξορμήσεις στην επαρχία αλλά, κυρίως, η οικονομική κρίση και οι αντιθέσεις στο ντόπιο και στο εβραϊκό στοιχείο, κατέστησαν την οργάνωση εξαιρετικά δημοφιλή στους Θεσσαλονικείς“. Στην πραγματικότητα η οικονομική κρίση ήταν για πολλούς.

H Ε.Ε.Ε. αριθμούσε περί τα 7.000 μέλη. Οι 3.000 ήταν θεσσαλονικείς. Το 1933, διέθετε 32 παραρτήματα σε όλη την Ελλάδα: 19 στη Μακεδονία, 10 στη Νότια Ελλάδα και 3 στη Θράκη.

Η “αφορμή” του πογκρόμ

Στην εβραϊκή συνοικία Κάμπελ, σήμερα συνοικία Βότση στην Καλαμαριά, μετακινήθηκαν οικογένειες Εβραίων μετά από την καταστροφική φωτιά που έπληξε τη Θεσσαλονίκη το 1917. Η Ε.Ε.Ε. αναζητούσε την κατάλληλη αφορμή και ευκαιρία για μία γενικευμένη επίθεση εναντίον του εβραϊκού στοιχείου.

Στα τέλη Αυγούστου του 1930, στη Σόφια της Βουλγαρίας πραγματοποιήθηκε γιορτή της τοπικής Μακαμπή για τα 25 χρόνια από την ίδρυσή της. Στη γιορτή αυτή κλήθηκε και η Μακαμπή της Θεσσαλονίκης, η οποία εκπροσωπήθηκε από τον Ισαάκ Κοέν.

Την ίδια ημέρα, βρισκόταν σε εξέλιξη σε εκείνη την τοποθεσία το έκτακτο συνέδριο της ΕΜΕΟ, μιας οργάνωσης Βούλγαρων ανταρτών που στόχευε στην προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία.

Η Μακαμπή δέχτηκε πρόσκληση για την παρακολούθηση του συνεδρίου, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν γενικευμένες κατηγορίες για προδοσία και δωσιλογισμό με τους Βούλγαρους.

Η “είδηση” είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα” και την επανέφερε στη δημοσιότητα η “Μακεδονία” δέκα μήνες αργότερα, στις 20 Ιουνίου 1931. Στον πηχυαίο τίτλο του άρθρου, η Μακαμπή κατηγορήθηκε ότι είχε ταχθεί “υπέρ της αυτονομήσεως της ελληνικής Μακεδονίας“.

“Οι Εβραίοι, οι κομμουνισταί και οι κομιτατζήδες σκάπτουν τον τάφον της Ελληνικής φυλής”

Με πρωτοστατούντα τον αρχισυντάκτη της, Νικόλαο Φαρδή, η “Μακεδονία” συνέχισε να δημοσιεύει κείμενα που καλλιεργούσαν και υποδαύλιζαν το μίσος εναντίον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

“Έκανε ό,τι μπορούσε για να εξάπτει τα πάθη. Έδινε δημοσιότητα σε “σκάνδαλα”, τα οποία, όπως έλεγε, αποκάλυπταν το “αιώνιο μίσος των Εβραίων εναντίον του Ελληνισμού”“, σύμφωνα με τον Βρετανό ιστορικό, Μαρκ Μαζάουερ.

Μέλη της Ε.Ε.Ε. επιτέθηκαν και κατέστρεψαν τα γραφεία της Μακαμπή Θεσσαλονίκης. Προκάλεσαν ζημιές, τραυμάτισαν στελέχη του συλλόγου και κόντεψαν να βάλουν φωτιά στο κτίριο. Η αστυνομία έφτασε με καθυστέρηση 45 λεπτών και αποσόβησε μόνο την πυρπόληση.

Η “Μακεδονία” σχολίασε τα τεκταινόμενα με τον ακόλουθο τρόπο: “Η προκλητική στάσις των Εβραίων εξήρεθισε τους Έλληνας πολίτας και αι εθν. οργανώσεις απεφάσισαν να τιμωρήσουν τους κακοποιούς συμπολίτας”.

Φίλα προσκείμενοι φοιτητές της λεγόμενης “Εθνικής Παμφοιτητικής Ενώσεως” κυκλοφόρησαν προκηρύξεις καλώντας “τους Έλληνας πολίτας να κηρύξουν μποϋκοτάζ εναντίον των Ισραηλιτών“. Ξέσπασαν συμπλοκές μεταξύ Εβραίων και διακινητών των προκηρύξεων σε πολλά σημεία της Θεσσαλονίκης.

“Οι Εβραίοι είνε εκείνοι, οι οποίοι, ως Κομμουνισταί και ως συνεργάται των Κομιτατζήδων σκάπτουν τον τάφον της Ελληνικής φυλής“, έγραφε, μεταξύ άλλων, η προκήρυξη. Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Στυλιανός Γονατάς δήλωσε στην εφημερίδα “Μακεδονικά Νέα” για τα γεγονότα:

“Λυπούμαι διότι εξ ανυποστάτων φημών επιζητείται να δημιουργηθή έρις μεταξύ Ελλήνων πολιτών, έστω και διαφόρου θρησκεύματος […] Επληροφορήθην ότι η Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις εκυκλοφόρησε λίβελλον κατά των Ισραηλιτών εξ αφορμής των γραφέντων ότι αντιπρόσωπος της Μακαμπή Θεσσαλονίκης εις συνέδριον εν Σόφια εξεφράσθη υπέρ των ενεργειών προς αυτονόμησιν της Μακεδονίας. Βεβαιώ ότι η έρευνα απέδειξεν ότι τούτο είναι απολύτως ανακριβές“.

Η Ισραηλιτική Κοινότητα διαμαρτυρήθηκε με ανακοίνωσή της στον Τύπο, επισημαίνοντας τους κινδύνους που εγκυμονούσε η δαιμονοποίηση των Εβραίων. Καλούσε, επίσης, τις αρχές να πάρουν μέτρα για να μην ξεσπάσουν περαιτέρω ταραχές.

Η καταστροφή του συνοικισμού Κάμπελ

Παρά τη διάψευση του Γονατά, το αντισημιτικό κλίμα δεν σταμάτησε. Οι τριεψιλίτες ήταν αποφασισμένοι να προκαλέσουν μεγάλη συμφορά στους Εβραίους της πόλης.

Οι επιθέσεις εναντίον εβραϊκών συνοικισμών πολλαπλασιάστηκαν. Οι Εβραίοι οργάνωσαν πολιτοφυλακές έξω από τις συνοικίες τους, με τη συνδρομή και μη Εβραίων κομμουνιστών, την παρουσία των οποίων κατήγγειλε ο Τύπος.

Το βράδυ της 29ης Ιουνίου 1931, δόθηκε το σύνθημα για το χειρότερο πογκρόμ. Ένοπλες ομάδες, υπό την καθοδήγηση της Ε.Ε.Ε., κατέφθασαν στο συνοικισμό Κάμπελ. Σύμφωνα με μαρτυρίες, έφταναν τα δύο χιλιάδες άτομα και προέρχονταν από την Καλαμαριά, το Σέδες και την Τούμπα.

Περικύκλωσαν τον συνοικισμό, τραμπούκισαν τον κόσμο και έριξαν δοχεία με βενζίνη στα σπίτια. Κατέστρεψαν είκοσι κτίσματα, ανάμεσα στα οποία το σχολείο, το φαρμακείο, το παντοπωλείο, τη συναγωγή, το σπίτι του ραβίνου και το σπίτι του γιατρού της συνοικίας.

Η αστυνομία έστειλε δυο αυτοκίνητα, αλλά ήταν ήδη πολύ αργά. Xωροφύλακες του αστυνομικού τμήματος Καλαμαριάς δέχθηκαν πυροβολισμούς.

“Ενώ ο συνοικισμός παραδίδεται εις τας φλόγας πυκνοί πυροβολισμοί ρίπτονται πανταχόθεν και προς όλας τας κατευθύνσεις, ενώ και απειλαί διασταυρούνται, σύγχυσις και πανικός κυριαρχεί απ’ άκρου εις άκρον“, έγραφαν τα “Μακεδονικά Νέα“.

Οι νεκροί

Εκτός από δεκάδες τραυματίες και εκατοντάδες άστεγους, το πογκρόμ του Κάμπελ άφησε πίσω του έναν νεκρό. Επρόκειτο για τον Έλληνα φούρναρη του συνοικισμού, Λεωνίδα Παπά, ο οποίος δέχθηκε σφαίρα στην κοιλιά, στην είσοδο του μαγαζιού του, ενώ προσπαθούσε να προστατέψει τους Εβραίους γείτονές του .

Το ίδιο βράδυ, οι τριεψιλίτες επιτέθηκαν και σε άλλες εβραϊκές συνοικίες, όπως στον Ρεζί Βαρδάρ και στον 151. Τραυμάτισαν πολλούς κατοίκους και δολοφόνησαν τον Εβραίο κάτοικο του 151, Λεόν Βιντάλ με σφαίρα στο στήθος. Εβραίοι άλλων συνοικισμών έτρεχαν να φύγουν προκειμένου να σωθούν από τυχόν επιθέσεις.

Την επομένη του πογκρόμ, η εφημερίδα “Ελεύθερον Βήμα“, έγραψε: “Ο εμπρησμός του συνοικισμού του Κάμπελ θα επρολαμβάνετο αν εις την έξαψιν των εθνικών οργανώσεων οι Ισραηλίται δεν αντέτασσον την όλως προκλητικήν των στάσιν….“.

Η εφημερίδα “Ριζοσπάστης” ανέφερε, από την πλευρά της, πως η Ε.Ε.Ε. είχε προσχεδιάσει τον εμπρησμό, με την ανοχή των αρχών, ως προς την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κυβέρνησης Βενιζέλου.

Η αθώωση των κατηγορουμένων στη δίκη

Το πογκρόμ συζητήθηκε στη Βουλή. Ο Βενιζέλος παραδέχτηκε ότι στη Θεσσαλονίκη είχαν συμβεί αξιοθρήνητα γεγονότα “και χωρίς αληθώς καμίαν αιτίαν ούδε ίχνος αφορμής”. Τα γεγονότα καταδίκασαν τόσο ο Παναγής Τσαλδάρης όσο και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου.

Το θέμα ξανασυζητήθηκε τις επόμενες μέρες, με τον Τσαλδάρη να μεταφέρει τα παράπονα των Εβραίων για την ανυπαρξία επαρκούς πρόνοιας από τις αρχές και τον Βενιζέλο να μιλά για μια ανούσια προπαγάνδα εκ μέρους του Τύπου για να εξάψει τα πάθη.

Τον Απρίλιο του 1932, παραπέμφθηκαν σε δίκη στη Βέροια ο αρχισυντάκτης της “Μακεδονίας“, Νικόλαος Φαρδής, ο Γεώργιος Κοσμίδης, πρόεδρος της Ε.Ε.Ε. και ο Γενικός Γραμματέας της οργάνωσης, Δημήτριος Χαριτόπουλος.

Ο Κοσμίδης και ο Χαριτόπουλος κατηγορήθηκαν ως υποκινητές της επίθεσης, εξαιτίας μυστικών εγκυκλίων της οργάνωσης περί εξέγερσης εναντίον των συμπολιτών τους, ενώ ο Φαρδής κατηγορήθηκε πως με τα άρθρα του ωθούσε σε παρόμοιες εξεγέρσεις.

Στο εδώλιο βρέθηκαν άλλα οκτώ άτομα ως δράστες του εμπρησμού και με την κατηγορία της οπλοφορίας και οπλοχρησίας. Οι τρεις βασικοί κατηγορούμενοι αρνήθηκαν την ενοχή τους. Ο Κοσμίδης ισχυρίστηκε ότι δεν υπήρξε εντολή για επίθεση κατά των Εβραίων του Κάμπελ.

Η δίκη κράτησε δύο εβδομάδες και οι κατηγορούμενοι απαλλάχθηκαν. Καταδικάστηκαν μόνο τρεις που συνελήφθησαν για τον εμπρησμό, αλλά με ελαφρυντικά.

Οι αθωωθέντες επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη με πορεία θριάμβου, με προεξάρχοντες τους τρεις πρωταγωνιστές της δίκης.

Η μετεξέλιξη των τριεψιλιτών

Το 1933, η οργάνωση Ε.Ε.Ε. διασπάστηκε. Η ομάδα που αποχώρησε δημιούργησε το αποκαλούμενο “Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα – Εθνική Ένωση Ελλάς”, το οποίο απέτυχε να αποκτήσει δυναμική.

Κατά την μεταξική περίοδο, τα γραφεία της Ε.Ε.Ε. πέρασαν στην κατοχή της ΕΟΝ. Πολλοί τριεψιλίτες εντάχθηκαν στη δικτατορική κυβέρνηση και τις μεταξικές οργανώσεις.

Στην Κατοχή, η Ε.Ε.Ε. επανασυστάθηκε με επικεφαλής τον συνταγματάρχη, Γεώργιο Πούλο. Ο Πούλος στρατολόγησε παλιούς τριεψιλίτες για να συγκροτήσει το “Εθελοντικό Τάγμα Πούλου”, το οποίο συνεργάστηκε με τους Γερμανούς ναζί και διέπραξε εγκλήματα πολέμου στην Κρήτη και τη Μακεδονία.

Από το Φεβρουάριο του 2020, υπάρχει μια στήλη μνήμης για το πογκρόμ του Κάμπελ στη συμβολή των οδών Εθνικής Αντιστάσεως και Αριστείδου, στη συνοικία Βότση.

Πηγές εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Wikipedia και Μουσείο Μνήμης Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ