Το περιζήτητο φάρμακο της αρχαιότητας που έβγαινε από πηλό στη Λήμνο. Η συνταγή δεν αποκαλύφθηκε ποτέ. Τι θεράπευε

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η «Λημνία Γη» («Terra Lemnia» στα λατινικά) ήταν ένας πηλός που μάλλον εξαιτίας της χημικής σύστασής του θεωρούνταν ήδη από την αρχαιότητα ότι είχε θεραπευτικές ιδιότητες για διάφορα προβλήματα υγείας.

Εξορυσσόταν στο νησί της Λήμνου, εξ’ ου και το όνομά του. Στη συνέχεια παρασκευαζόταν σε μορφή δισκίου που πάνω του έφερε χαρακτηριστική σφραγίδα, δηλαδή σαν το σημερινό χάπι.

Ο ασθενής έκανε εξωτερική χρήση του ως αλοιφή ή το κατανάλωνε μόνο του ή με άλλες ουσίας. Η παραγωγή της «Λημνίας Γης» σταμάτησε στα τέλη του 19^ου αι., μάλλον εξαιτίας της εμφάνισης της σύγχρονης φαρμακολογίας σε συνδυασμό με την εξάντληση όλων των αποθεμάτων της.

Παλαιότερες αναφορές

Δεν είναι γνωστό πότε ξεκίνησε η εξόρυξη και εκμετάλλευση της «Λημνίας Γης» από τους κατοίκους της Λήμνου. Η πρώτη αναφορά σε αυτή που έχει διασωθεί σε φιλολογική πηγή είναι τον 4^ο αι. π.Χ. από τον Θεόφραστο στο Περί Λίθων (52). Δεν καταγράφεται εκεί κάποια φαρμακευτική χρήση του πηλού, απλά ότι ήταν πηγή κόκκινης ώχρας.

Είναι στη διάρκεια της ρωμαϊκής εποχή, και πιο συγκεκριμένα τον 1^ο αι. μ. Χ., που η «Λημνία Γη» αναφέρεται ως φάρμακο. Πρώτοι γύρω στο 70 μ. Χ. ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος και ο βοτανολόγος Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος μιλούν στα έργα τους για τις φαρμακευτικές ιδιότητες της «Λημνίας Γης».

Ο Διοσκουρίδης επισημαίνει ότι ο πηλός εξορυσσόταν από μια σπηλαιώδη κοιλότητα στη Λήμνου. Στη συνέχεια, οι άνθρωποι πρόσθεταν αίμα κατσίκας και παρασκεύαζαν δισκία που τα σφράγιζαν με παράσταση φώκιας και κατσίκας.

Θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε ως «αρχαία» χάπια! Σύμφωνα με τον Διοσκουρίδη, η «Λημνία Γη» ήταν πολύ χρήσιμη κατά των θανατηφόρων δηλητηρίων. Επίσης, επούλωνε πληγές από δαγκώματα ζώων και αντιμετώπιζε τη δυσεντερία.

“Μεγάλη εκτίμηση”

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος στο έργο του Φυσική Ιστορία, ισχυριζόταν ότι εκτός από αντίδοτο σε δηλητήρια, η «Λημνία Γη» βοηθούσε ασθενείς με παθήσεις των ματιών, της σπλήνας και των νεφρών. Επιπλέον, περιόριζε την έμμηνο ρύση στις γυναίκες.

Ένα ισχυρό αφροδισιακό παρασκευαζόταν με την ανάμειξη «Λημνίας Γης» με σκόνη από θρύμματα ελεφαντόδοντου.

Εκτός από το εσωτερικό του οργανισμού, σύμφωνα πάντα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ο πηλός είχε χρήσεις και στο εξωτερικό του ως αλοιφή.

Ο Πλίνιος σημειώνει χαρακτηριστικά ότι η φαρμακευτική χρήση της «Λημνίας Γης» εκτιμιούνταν ιδιαίτερα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και αφήνει να εννοηθεί ότι ήταν πολύ αρχαία.

Στο πλαίσιο αυτό, τον 2^ο αι. μ.Χ., ο φιλόσοφος Φλάβιος Φιλόστρατος, που είχε καταγωγή από τη Λήμνο, επισημαίνει μία παλιά παράδοση ότι ο Φιλοκτήτης, που συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο, κατάφερε να θεραπεύσει την πληγή που του είχε κάνει το δάγκωμα φιδιού στη Λήμνο με τη χρήση «Λημνίας Γης».

Στις αρχές του 2^ου αι. μ.Χ. ο Σωράνος ο Εφέσιος, που ήταν γυναικολόγος, μαιευτήρας και παιδίατρος, έκανε χρήση της «Λημνίας Γης» σε ασθενείς γυναίκες και παιδιά.

Ο Γαληνός

Το 167 μ.Χ., ο Γαληνός, ίσως ο διασημότερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη, ταξίδεψε στη Λήμνο για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι τη φαρμακευτική χρησιμότητα της «Λημνίας Γης». Ο σπουδαίος Έλληνας γιατρός ήταν τότε εγκατεστημένος στη Ρώμη, όπου ήταν και γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου.

Στη Ρώμη ο Γαληνός έφερε μαζί του από τη Λήμνο είκοσι χιλιάδες σφραγισμένα δισκία «Λημνίας Γης» για τους ασθενείς του. Σε κείμενό του καταγράφει τη διαδικασία εξόρυξης του πηλού από τους Λημνίους, στη διάρκεια μιας τελετής με θρησκευτική σημασία. Ο Γαληνός διαψεύδει τον ισχυρισμό του Διοσκουρίδη ότι το ανακάτευαν με αίμα κατσίκας πριν παρασκευάσουν τα δισκία της.

Επίσης, σημειώνει ότι η σφραγίδα της «Λημνίας Γης» έφερε τη μορφή της Αρτέμιδος και ότι τα δισκία παρασκευάζονταν στην Ηφαιστία, μία από τις δύο πόλεις της Λήμνου στην αρχαιότητα.

Στη συνέχεια μιλά αναλυτικά για τις θεραπευτικές δράσεις της  “Λημνίας Γης” εναντίον διαφόρων ασθενειών, προβλημάτων υγείας, και δηλητηρίων, καθώς και για τους τρόπους χορήγησής της ανά περίπτωση με εσωτερική ή εξωτερική χρήση.

Στη ύστερη αρχαιότητα, από τον 4^ο αι. μ. Χ. και μετά, η «Λημνία Γη» δεν είχε τη μεγάλη σημασία όπως παλαιότερα. Ο βυζαντινός γιατρός του 7ου αι. μ. Χ., Παύλος ο Αιγινήτης, κάνει μία σύντομη μνεία της στην ιατρική του εγκυκλοπαίδεια, Όμως μετά απ’ αυτόν, παύει να αναφέρεται στις φιλολογικές πηγές.

Φαίνεται ότι είχε πάψει να εξορύσσεται ή δεν θεωρούταν πια φαρμακευτικό παρασκεύασμα. Έτσι, η «Λημνία Γη» σχεδόν ξεχάστηκε.

Τουρκοκρατία

Όμως το 1480 η Λήμνος ως οθωμανική κτήση ξεκίνησε ξανά να παρασκευάζει τη «Λημνία Γη» και να την εξάγει στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Είχε και πάλι τη μορφή σφραγισμένων δισκίων αυτή τη φορά με αραβικές επιγραφές που οι Οθωμανοί αποκαλούσαν “Σφραγισμένη Γη” (tin-I makhtum).

Θεωρούνταν αποτελεσματικό φάρμακο κατά της πανώλης και των δηλητηρίων. Μάλιστα, από τον πηλό της «Λημνίας Γης» κατασκευάζονταν ακόμη και ειδικά αγγεία που υποτίθεται ότι εξουδετέρωναν το δηλητήριο απ’ όλα τα υγρά που έμπαιναν σε αυτά. Τα συγκεκριμένα αγγεία πωλούνταν πανάκριβα σε πολλές αγορές σε όλο τον κόσμο.

Οι περισσότεροι ξένοι περιηγητές στη Λήμνο μεταξύ 1485-1889 δίνουν αρκετές πληροφορίες για τη «Λημνία Γη». Κάποιοι αναφέρουν και την τελετουργία που λάμβανε χώρα μια φορά το χρόνο στη γιορτή της Μεταμόρφωσης στις αρχές Αυγούστου, όταν γινόταν η τελετή της εξόρυξης της «Λημνίας Γης», σ’ ένα ύψωμα κοντά στην αρχαία πόλη της Ηφαιστίας.

Όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και στη νεότερη εποχή η διαδικασία είχε θρησκευτικό χαρακτήρα.

Καμία φαρμακευτική ιδιότητα;

Στα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αι., διάφορες επιστημονικές έρευνες και αναλύσεις κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η «Λημνία Γη» δεν είχε καμία φαρμακευτική ιδιότητα. Όμως, ο αντίλογος είναι ότι οι αναλύσεις αυτές έγιναν σε παλαιά δισκία «Λημνίας Γης». Αν και ο πηλός είχε διατηρηθεί, τα χημικά συστατικά μέσα σε αυτόν θα είχαν προ πολλού αλλοιωθεί. Δηλαδή, οι αναλύσεις ήταν σαν να είχαν γίνει σε ληγμένα φάρμακα!

Σήμερα θεωρείται από κάποιος ερευνητές ότι το κοίτασμα της «Λημνίας Γης» έχει προ πολλού εξαντληθεί. Βέβαια, αν αυτό ισχύει, δεν αποκλείεται στο μέλλον να βρεθεί στη Λήμνο νέα φλέβα της. Έτσι, οι επιστήμονες θα μπορέσουν να μελετήσουν τυχόν φαρμακευτικές ιδιότητες του φημισμένου από την αρχαιότητα πηλού.

Σήμερα το όνομα “Λημνία Γη” (Terra Lemnia) χρησιμοποιείται από εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη Λήμνο σε διαφορετικούς  τομείς. Αντίγραφα σφραγισμάτων της «Λημνίας Γης» από την αρχαιότητα και την οθωμανική περίοδο -που φυσικά δεν έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες- παρασκευάζονται από την κ. Ντίνα Δεσποτέρη στο κατάστημα κεραμικής με τη χαρακτηριστική ονομασία «Λημνία Γη» στο χωριό Κοντοπούλι της Λήμνου.