Το παρεκκλήσι του Πειραιά που κρύβει ιστορικό καταφύγιο του Β’ παγκοσμίου. Ο ρόλος στην αεράμυνα της πόλης (φωτο)

Γράφει ο συνεργάτης μας, ιστορικός ερευνητής Στέφανος Μίλεσης

Οι περιπτώσεις διάσωσης και αξιοποίησης των καταφυγίων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα είναι σπάνιες. Μια τέτοια άγνωστη περίπτωση και μάλιστα σε εκκλησία φέρνει στο φως η ιστορική έρευνα στον Πειραιά.

Δυστυχώς στην Ελλάδα τα καταφύγια του 2ου Π.Π. στο μεγαλύτερο μέρος τους καταστράφηκαν, σφραγίστηκαν, μπαζώθηκαν ή στην καλύτερη περίπτωση απαξιώθηκαν. Θεωρήθηκαν άχρηστα απομεινάρια ενός παρελθόντος που ελάχιστα ενδιαφέρει τους σύγχρονους ανθρώπους.

Στο εξωτερικό τα καταφύγια έχουν αξιοποιηθεί, είναι επισκέψιμα, προσφέροντας μάλιστα σημαντικά έσοδα στους Δήμους όπου λειτουργούν.

Στο Λόφο του Βώκου

Με γνώμονα λοιπόν αυτή την εμπειρία από την ελληνική πραγματικότητα, εντυπωσιάστηκα όταν έμαθα πως στον Λόφο του Βώκου, στη βάση της εκκλησίας της Παναγίας της Οδηγήτριας, υπάρχει και λειτουργεί καταφύγιο διαμορφωμένο σε παρεκκλήσι. Πρόκειται για το εκκλησάκι του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.

Οι δύο λόφοι του Πειραιά

Η επίσημη ονομασία της είναι Ιερός Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου, ελάχιστοι όμως τη γνωρίζουν έτσι. Ο λόφος του Βώκου μοιάζει σαν τον δίδυμο αδελφό του λόφου της Μουνιχίας (Καστέλλας), που έχει στην κορυφή του την εκκλησία του Προφήτη Ηλία.

Και οι δύο λόφοι του Πειραιά, Βώκου και Προφήτη Ηλία, φαίνεται πως συμμετέχουν από κοινού στην ιστορία της πόλης.  Οι δύο αυτές κορυφές του Πειραιά σε παλαιότερες εποχές αποτέλεσαν στρατηγικά σημεία οχύρωσης λόγω της ανεμπόδιστης θέας που προσφέραν. Για αυτό το λόγο αποτέλεσαν σημεία εγκατάστασης αντιαεροπορικών πυροβόλων.

Η σημερινή εκκλησία της Παναγίας της Οδηγήτριας ανεγέρθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, στη θέση προγενέστερου ναού που ήταν μικρότερος.

Η είσοδος του καταφυγίου δεν είναι ορατή από τον δρόμο, καθώς ο επισκέπτης θα πρέπει πρώτα να εισέλθει στο πνευματικό κέντρο του ναού.

Στην είσοδο δεξιά, κάποια σκαλιά σε κατεβάζουν ακόμα χαμηλότερα και ξαφνικά εισέρχεσαι σε ένα χώρο όπου περιτειχίζεται από εμφανές μπετόν αρμέ, σύμφωνα με τις πολεμικές προδιαγραφές των καταφυγίων της εποχής.

Στο εσωτερικό του καταφυγίου

Από την επίσκεψη που πραγματοποιήθηκε διαπιστώθηκε πως πρόκειται για ένα καταφύγιο του 40, μικρό στις διαστάσεις, χωρητικότητας είκοσι περίπου ατόμων.

Σίδερα και τραβέρσες στο μέγεθος σιδηροτροχιών, ογδόντα εκατοστά το πάχος του ταβανιού, πραγματικά αδιαπέραστο με εμφανή την προσπάθεια να κατεδαφιστεί ανεπιτυχώς στη μια του πλευρά. Στην οροφή του διακρίνονται καλυμμένα πλέον τα ανοίγματα του εξαερισμού.

Σήμερα το καταφύγιο με το παρεκκλήσι που λειτουργεί στο εσωτερικό εναρμονίζεται πλήρως στο περιβάλλον. Είναι το μοναδικό δημόσιο καταφύγιο στον Πειραιά που έχει αξιοποιηθεί και αποτελεί ένα σημείο που αξίζει να επισκεφθεί κάποιος.

Είναι εντυπωσιακό πως ένας χώρος που αποτελούσε κάποτε καταφύγιο ανθρώπινων σωμάτων, αποτελεί σήμερα καταφύγιο ανθρώπινων ψυχών.

Στο εσωτερικό της μικρής εκκλησίας του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού πέρα από την εντυπωσιακή οροφή με τους σιδερένιους δοκούς και τις οπές εξαερισμού, δεσπόζουν ολόγυρα οι φιλοτεχνημένες μορφές Αγίων, είκοσι στον αριθμό. Στην αριστερή πλευρά βρίσκονται σε παράταξη όλοι οι στρατιωτικοί Άγιοι, ο Άγιος Ευστάθιος, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Φανούριος.

Οι μαρτυρίες των κατοίκων

Μίλησα με ανθρώπους που συνάντησα έξω από την εκκλησία οι οποίοι διατηρούσαν αναμνήσεις από περιγραφές των γονιών τους οι οποίοι μου περιέγραψαν πως στην έναρξη του πολέμου το καταφύγιο προοριζόταν για τη φιλοξενία των ανδρών – χειριστών του πυροβόλου του λόφου. Όταν όμως ακολούθησε η κατοχή μετατράπηκε σε δημόσιο καταφύγιο στο οποίο έσπευδαν να προφυλαχθούν οι λιγοστοί κάτοικοι της συνοικίας.

Πάνω ακριβώς από το καταφύγιο στην πλατεία που έχει διαμορφωθεί διατηρείται μέχρι σήμερα ένας μικρός κήπος στον οποίο κατέληγαν παλαιότερα οι σωλήνες εξαερισμού του καταφυγίου.

Η διατήρηση αυτού του χώρου από την εκκλησία επιβεβαιώνει το σεβασμό της προς την ιστορική μνήμη. Αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για τους Δήμους της χώρας ώστε να αξιοποιηθούν τα παλιά καταφύγια που βρίσκονται στις περιφέρειές τους.

Αντί λοιπόν να σφραγίζονται, να επιχωματώνονται ή να καταστρέφονται θα μπορούσαν να διαμορφωθούν σε επισκέψιμους χώρους που είμαι σίγουρος πως θα αποτελούσαν πόλο έλξης κόσμου. Η μετατροπή τους ακόμα και σε μουσεία πολέμου θα μπορούσαν να αποφέρουν οικονομικά οφέλη.