Το παρασκήνιο του μυθιστορήματος «Οι Αδιάφοροι» του Αλμπέρτο Μοράβια, που έστρωσε το δρόμο για τον Καμύ και τον Σαρτρ. Η καταγγελία για την απάθεια της αστικής τάξης, που επικύρωσε το φασισμό.

«Οι Αδιάφοροι» του Αλμπέρτο Μοράβια κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα

Το μακρινό 1929 συστήθηκε για πρώτη φορά στο αναγνωστικό κοινό ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους συγγραφείς της Ιταλίας. Όταν ο Αλμπέρτο Μοράβια ξεκίνησε να γράφει τους «Αδιάφορους», ήταν μόλις 17 ετών, απομονωμένος σε ένα σανατόριο και ανήκε στην αστική τάξη την οποία κατέκρινε.

Ο Μοράβια διαγνώστηκε με φυματίωση στα 16 του. Έπρεπε να παρατήσει το σχολείο, να εισαχθεί σε σανατόριο και να φροντίσει ο ίδιος για την εκπαίδευσή του.

Η δεκαετία του ’20 ήταν μία ταραγμένη περίοδος για όλη τη χώρα. Η απομόνωση του νεαρού Αλμπέρτο συνέπεσε με την άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία.

Όταν ξεκίνησε να γράφει τους «Αδιάφορους», δεν είχε κάτι συγκεκριμένο στο μυαλό του. Ήθελε απλώς να εκτονώσει τον λογοτεχνικό του οίστρο. Έπιασε την πένα, δίχως να έχει ιδέα για το περιεχόμενο, την πλοκή και τους χαρακτήρες. Στο μυαλό του στριφογύριζαν μόνο ορισμένα λογοτεχνικά σχήματα.

Ολόκληρο το συγγραφικό «ταξίδι» βασίστηκε στον νεανικό αυθορμητισμό του φιλογράμματου Αλμπέρτο. Γι’ αυτό το λόγο, διήρκεσε πάνω από τρία χρόνια. Έγραφε μόνο όταν ένιωθε την ανάγκη. Δεν είχε βλέψεις να εκδοθεί ή να καταπλήξει τον κόσμο της διανόησης.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρωτότυπο κείμενο δεν είχε καν σημεία στίξης. Ο νεαρός συγγραφέας χώριζε την μία περίοδο από την άλλη με μια γραμμή ή με ένα μικρό κενό.

«Παρότι έγραφα σε πρόζα, κάθε φράση μου έβγαινε με τη ρυθμική και ξεχωριστή εικόνα ενός στίχου. Έπειτα, όταν ολοκληρώθηκε το έργο, έβαλα λίγα σημεία στίξης στην τύχη. Τώρα συνειδητοποιώ ότι ίσως δεν θα έπρεπε να βάλω κανένα», είχε δηλώσει ο Μοράβια αναφερόμενος στο μυθιστόρημά του.

«Οι Αδιάφοροι» πρωταγωνιστές και ο «αδιάφορος» Μοράβια

Όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε, ο Αλμπέρτο Μοράβια ήταν 21 και ο πολυετής εγκλεισμός του στο σανατόριο είχε λάβει τέλος. Μέσα σε αυτά τα χρόνια η κατάσταση στην Ιταλία είχε επιδεινωθεί αρκετά. Ο Μουσολίνι είχε επιβάλει δικτατορία και η χώρα όδευε σταθερά προς τη σιωπηλή συναίνεση και τη λαϊκή επικύρωση του φασισμού.

Η ιστορία του μυθιστορήματος

Στους «Αδιάφορους», ο Μοράβια έθιγε το ζήτημα της κοινωνικής αδιαφορίας σε συνάρτηση με το φασισμό. Το πρόσωπο του 20χρονου πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος ήταν μία αντανάκλαση του έφηβου εαυτού του.

Στις σελίδες του βιβλίου, ο φανταστικός Μικέλε έρχεται αντιμέτωπος με την κατάρρευση του αστικού του μικρόκοσμου και με την παρακμή της χώρας του. Για πρώτη φορά, θα αντιληφθεί ότι η άγνοια και η αδιαφορία που επιδεικνύει μια ζωή, για τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, ανάγονται σε μείζον υπαρξιακό ζήτημα. Παρόμοια συναισθήματα βιώνει και η αδερφή του, Κάρλα. Τα δύο νεαρά παιδιά ζουν με τη μητέρα τους, ενώ στο έργο εμφανίζονται δύο ακόμα πρόσωπα.

Ο Μοράβια με την πένα του ξετυλίγει μόλις δύο ημέρες από την καθημερινότητα της οικογένειας. Είναι αρκετές όμως για να χτίσουν τη δραματική ένταση που επιδιώκει. Η πεζή ρουτίνα, η έλλειψη ειλικρινών συναισθημάτων, η αδιαφορία για την κοινωνική κατάπτωση και τα ηθικά κλισέ θα οδηγήσουν τελικά, με απόλυτη φυσικότητα, τον πρωταγωνιστή στο φόνο.

Μέσα από την οικογένεια Αρντένγκο, αντικατοπτρίζεται η ιταλική αστική τάξη της περιόδου.

Ωστόσο, η δραματική πλοκή και ο ξεπεσμός των χαρακτήρων που έπλασε ο Μοράβια δεν ήταν αποκύημα της ανάγκης του να ασκήσει κοινωνική κριτική. Ο ίδιος ανήκε στην αστική τάξη που την παρουσίαζε να καταρρέει οικονομικά και ηθικά.

Μάλιστα, ο νεαρός Ιταλός ήταν φανατικός πολέμιος της δαιμονοποίησης του πλούτου. Για εκείνον, ο όρος «αστικός τρόπος ζωής» αποτελούσε περισσότερο ηθικό, παρά υλικό γεγονός.

«Η ευημερία είναι πάντοτε προτιμότερη από τη φτώχεια. Γνωρίζω πολλούς πολέμιους της αστικής τάξης που αν έλυναν τα υλικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν, δεν θα ήξεραν πια πώς να είναι ο εαυτός τους. Είναι κατά της αστικής τάξης γιατί είναι φτωχοί, κατά τον ίδιο τρόπο που πολλοί είναι κατά του προλεταριάτου γιατί είναι πλούσιοι.»

Οι κοινωνικοταξικές αντιλήψεις του Μοράβια διέφεραν από την καθιερωμένη σοσιαλιστική ρητορική της περιόδου.

Επομένως, στόχος του νεαρού συγγραφέα δεν ήταν ποτέ να γράψει ένα λογοτεχνικό μανιφέστο. Ο πραγματικός λόγος που το έργο του κινήθηκε σε δραματικό τόνο ήταν η ανάγκη του να υποκαταστήσει τις εμπειρίες που είχε στερηθεί λόγω του εγκλεισμού και της αρρώστιας. Η «φυσιολογική ζωή» του προκαλούσε πλήξη. Επιζητούσε την τραγωδία, το πάθος και τη βία.

Από την άλλη, ήταν και ρεαλιστής.

Ήξερε ότι το σύγχρονο περιβάλλον στο οποίο τοποθετούσε την ιστορία του δεν του επέτρεπε τη σμίλευση μίας τραγωδίας σαιξπηρικών διαστάσεων. Σύμφωνα με τον Αλμπέρτο Μοράβια, σε έναν κόσμο όπου οι μη υλικές αξίες έμοιαζαν να μην έχουν δικαίωμα ύπαρξης και η ηθική συνείδηση είχε εκπέσει, οι άνθρωποι κινούνταν μόνο με βάση τις ορέξεις τους και έτειναν να μοιάζουν με ρομπότ. Έτσι, η τραγωδία της πλοκής αναγκαστικά μετακινούταν από τους εξωτερικούς παράγοντες σε αυτούς του εσωτερικού κόσμου του πρωταγωνιστή.

Έτσι, ο Μικέλε συμμετέχει μεν στη γενικότερη αναισθησία, διατηρεί δε, αρκετή επίγνωση ώστε να υποφέρει από αυτήν την συμμετοχή.

Αντίκτυπος

Η παρθενική απόπειρα του Αλμπέρτο Μοράβια να εκδώσει το έργο του δεν ήταν επιτυχημένη. Ο πρώτος εκδοτικός οίκος το χαρακτήρισε «ομίχλη λέξεων». Ο δεύτερος δέχθηκε να το κυκλοφορήσει, αφού ο πατέρας του νεαρού συγγραφέα προσφέρθηκε να πληρώσει 5.000 ιταλικές λίρες.

Ένα στοχαστικό μυθιστόρημα ενός άγνωστου συγγραφέα, γραμμένο σε στυλ θεατρικού δράματος, αποτελούσε μεγάλο ρίσκο για έναν εκδοτικό οίκο της δεκαετίας του ’20. Κανένας μεγαλοεκδότης δεν πίστευε στην πένα του άπειρου νεαρού.

Εν τέλει όμως, η αποδοχή του αναγνωστικού κοινού ξεπέρασε κάθε προσδοκία και δικαίωσε την επιμονή του Μοράβια. Η πρώτη έκδοση ξεπούλησε μέσα σε λίγες εβδομάδες. Μόλις 5 χρόνια αργότερα, μεταφράστηκε στα αγγλικά και κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ. Ήταν ένα τεράστιο επίτευγμα για Ιταλό συγγραφέα της περιόδου εκείνης.

Οι κριτικοί επίσης το αποθέωσαν. «Οι Αδιάφοροι» χαρακτηρίστηκαν ως μία αύρα ανανέωσης και μοντερνισμού της σύγχρονης λογοτεχνίας. Δίχως να το γνωρίζει, ο Αλμπέρτο Μοράβια σηματοδότησε μία τάση. Μία δεκαετία αργότερα, εκδόθηκαν ο “Ξένος” του Καμύ και η “Ναυτία” του Σαρτρ. Μυθιστορήματα-σταθμοί στην παγκόσμια λογοτεχνία που κινούνταν στο δρόμο που χάραξε ο Ιταλός συγγραφέας.

Όπως ερμήνευε ο Μοράβια το χρονικό του προβάδισμα είχε απλή εξήγηση: «Ο λόγος για αυτήν την χρονική απόσταση είναι απλός. Εγώ ήμουν άρρωστος και δεν πήγαινα σχολείο. Ο Σαρτρ και ο Καμύ πήγαιναν…»

Μέχρι σήμερα, οι «Αδιάφοροι», το λογοτεχνικό ντεμπούτο του μεγάλου ιταλού συγγραφέα, θεωρείται ως το σπουδαιότερο έργο του. Ακολούθησαν και άλλα, όπως η «Πλήξη» (σε επανακυκλοφορία επίσης από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα), η «Περιφρόνηση», ο «Άνθρωπος που κοιτάζει». Όμως, ο αποστασιοποιημένος Μικέλε, η αδιάφορη Κάρλα, η άνευρη μητέρα ήταν οι πρωτότοκοι. Παρά την απάθειά τους, είναι χαρακτήρες δυνατοί και καταφέρνουν να εισάγουν με τον πιο εύστοχο τρόπο τον άπειρο αναγνώστη στην παλέτα του άχρωμου, και τελικά επικίνδυνου κόσμου, που φιλοτεχνούσε ανελλιπώς καθ’ όλη τη συγγραφική του πορεία, ο Αλμπέρτο Μοράβια. Η επανακυκλοφορία από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα είναι μια ευκαιρία να γνωρίσουν και οι νεότεροι το έργο του συγγραφέα που η πολιτική ζωή στην Ευρώπη και στην Ελλάδα το κάνει ανησυχητικά επίκαιρο.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Οι θεωρίες συνωμοσίας για την εμπλοκή της KGB στον θάνατο του συγγραφέα Αλμπέρ Καμύ. Στην τσέπη του βρέθηκαν χειρόγραφα από ατελείωτο μυθιστόρημα