Το παιδικό βιβλίο με τις τρομακτικές τιμωρίες που έγινε παρωδία για τον Χίτλερ και τον Κάιζερ. Ενέπνευσε τον Ψαλιδοχέρη

Ήταν η περίοδος των Χριστουγέννων του 1844 και ο Γερμανός ψυχίατρος και συγγραφέας, Χάινριχ Χόφμαν έψαχνε ένα παιδικό βιβλίο, προκειμένου να το δωρίσει στον τρίχρονο γιο του, Καρλ. Ωστόσο, δεν έβρισκε κανένα ανάγνωσμα που να τον ικανοποιεί.

Όπως έλεγε, όλα όσα είδε ήταν “μακροσκελή αφηγήματα ή ανόητες συλλογές εικόνων, ηθοπλαστικές ιστορίες που άρχιζαν και τελείωναν με προτροπές και κανόνες του τύπου: “Τα καλά παιδιά λένε την αλήθεια“.

Ο Χόφμαν πήρε τότε ένα λευκό τετράδιο και το γέμισε με σύντομες ιστορίες και σκίτσα. Την παραμονή των Χριστουγέννων, το βιβλίο βρισκόταν κάτω από το δέντρο, για να το δει ο τρίχρονος Καρλ.

Ο πατέρας του δεν είχε σκοπό να το δημοσιεύσει, αλλά οι φίλοι του τον έπεισαν να το πράξει. Έτσι, το 1845, κυκλοφόρησαν και έγιναν ανάρπαστα τα πρώτα 3.000 αντίτυπα του βιβλίου “Der Struwwelpeter“, όπως ονομάστηκε στην τρίτη του έκδοση.

Στο πέρασμα των ετών, η φήμη του βιβλίου θα ξεπερνούσε τα γερμανικά σύνορα. Θα γινόταν ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα και πολυμεταφρασμένα έργα της παιδικής λογοτεχνίας, πράγμα που ο Χόφμαν δεν φανταζόταν ποτέ.

Ήταν, επίσης, ένα ανάγνωσμα που δέχθηκε έντονες επικρίσεις για το περιεχόμενό του, διότι θεωρήθηκε ότι προκαλούσε αρνητικές συνέπειες στην παιδική ψυχοσύνθεση.

Έγινε παρωδία, για να χλευάσει πρώτα τον Κάιζερ Γουλιέλμο Β’ κι ύστερα τον Αδόλφο Χίτλερ και ενέπνευσε τη δημιουργία μουσείου στη γενέτειρα του συγγραφέα, τη Φρανκφούρτη.

Το “Der Struwwelpeter” μεταφράστηκε και στα ελληνικά ως “Ο Πετρομαλλιάς” ή “Ο Πετροτσουλούφης“. Σήμερα θεωρείται κλασικό έργο, εφάμιλλο με τα παραμύθια των Αδερφών Γκριμ και του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν.

Ο Αμερικανός συγγραφέας και χιουμορίστας, Μαρκ Τουέιν ήταν ο διασημότερος μεταφραστής του βιβλίου του Χόφμαν.

Οι διιστάμενες απόψεις για το περιεχόμενο του “Πετρομαλλιά”

Ο “Πετρομαλλιάς” περιλαμβάνει δέκα εικονογραφημένες ιστορίες υπό μορφή ομοιοκατάληκτων στίχων. Καθεμία από αυτές αποτελεί ένα ηθικό δίδαγμα, καθώς παρουσιάζει τις τιμωρίες ή τις οδυνηρές συνέπειες που υφίστανται τα παιδιά κάθε φορά που δεν έχουν την πρέπουσα συμπεριφορά.

Σε πολλές περιπτώσεις, οι τιμωρίες που επιβάλλονται είναι βάναυσες και αποκρουστικές. Τόσο ώστε αρκετοί σύγχρονοι μελετητές εκτιμούν ότι ο “Πετρομαλλιάς” προκάλεσε ψυχικά τραύματα σε κάποια παιδιά που μεγάλωσαν με αυτό το βιβλίο.

Πολλές από τις πράξεις των παιδιών του εικονογραφημένου βιβλίου δεν είναι κακές, αλλά ενδεχομένως αντικατοπτρίζουν προβλήματα υγείας, όπως η διάσπαση προσοχής, η υπερκινητικότητα και η νευρική ανορεξία, υποστηρίζουν οι επικριτές του.

Στην αντίπερα όχθη, αρκετοί πιστεύουν ότι οι ιστορίες του βιβλίου είναι μεν γκροτέσκο, αλλά στον πυρήνα τους είναι αστείες και δεν εγκυμονούσαν ποτέ κινδύνους για την ψυχική υγεία των ανηλίκων.

Ο “Χιτλερομαλλιάς” και ο Κάιζερ με το πρησμένο κεφάλι

Ήδη το 1876, το βιβλίο του Χόφμαν έφτασε στην 100ή έκδοσή του. Πλέον έχει ξεπεράσει τις 700 επανεκδόσεις και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 40 γλώσσες. Μάλιστα, έγινε και παρωδία στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ειδικότερα, η παρωδία “Χιτλερομαλλιάς” (“Der Struwwelhitler“) δημιουργήθηκε το 1941 από τους αδερφούς Ρόμπερτ και Φίλιπ Σπενς, με το ψευδώνυμο “Doktor Schrecklichkeit“.

Δημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα “Daily Sketch“, ως μέρος της αντιναζιστικής προπαγάνδας των Συμμάχων. Στο εξώφυλλο, ο Χίτλερ απεικονίζεται στην ίδια ακριβώς στάση με τον “Πετρομαλλιά”.

Τα μαλλιά του Αδόλφου είναι κι εδώ ατημέλητα, αλλά, αντί για μακριά νύχια, έχει δάχτυλα που στάζουν αίμα.

Σε μία από τις σκηνές, ο Χίτλερ διατάζει το σκύλο του να πάει στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου, αλλά ο Φριτς τον δαγκώνει. Ο Χίτλερ καθηλώνεται στο κρεβάτι, για να δεχθεί τη θεραπεία με δηλητήριο του Θείου Σαμ.

Μία ακόμη παρωδία του “Πετρομαλλιά“, επίσης από την πλευρά των Βρετανών, “είδε” το φως της δημοσιότητας κατά την περίοδο του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Σε αυτή την περίπτωση, το σατιριζόμενο πρόσωπο ήταν ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β’, ο οποίος απεικονίστηκε με πρησμένο κεφάλι.

Η υστεροφημία του “Der Struwwelpeter“

Το “Der Struwwelpeter” ήταν πρωτοποριακό για την εποχή του. Ο τρόπος που ο Χόφμαν συνταίριαξε την εικόνα με το κείμενο ήταν τόσο πετυχημένος, ώστε το βιβλίο να λογίζεται σήμερα ως πρόδρομος των σύγχρονων κόμικς.

Η φιγούρα του Έντουαρντ του Ψαλιδοχέρη, κεντρικός πρωταγωνιστής της ομώνυμης ταινίας του Τιμ Μπάρτον, θεωρείται από πολλούς ως προσαρμογή του “Πετρομαλλιά” στα δεδομένα του κινηματογράφου.

Το βρετανικό πανκ ροκ συγκρότημα των 80s και 90s, Shock Headed Peters πήρε το όνομά του από την αγγλική μετάφραση του βιβλίου του Χόφμαν (“The Shock Headed Peter“) και διάφορες ιστορίες του “Πετρομαλλιά” μεταφέρθηκαν στο θέατρο.

Στη Φρανκφούρτη, τον τόπο όπου γεννήθηκε, έζησε και πέθανε ο Χόφμαν, υπάρχει ένα μουσείο αφιερωμένο στο δημοφιλές βιβλίο του, που προσελκύει αρκετές οικογένειες Γερμανών και τουρίστες κάθε χρόνο.

Ο Χόφμαν δημοσίευσε άλλα πέντε βιβλία για παιδιά και ορισμένα κωμικά ποιήματα για ενήλικες. Κανένα, όμως, από αυτά τα έργα δεν σημείωσε την επιτυχία του “Πετρομαλλιά” ούτε προκάλεσε τέτοια διάσταση απόψεων.

Ο “φρικτός Πετρομαλλιάς”

Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου του Χόφμαν είναι ένα παιδί που δεν περιποιείται τον εαυτό του. Δεν κουρεύει τα μαλλιά του, δεν κόβει τα νύχια του και, ως εκ τούτου, δεν είναι αρεστός στους συνομηλίκους του.

Στην εικονογράφηση του Χόφμαν, ο Πετρομαλλιάς στέκεται πάνω σε ένα βάθρο, η επιγραφή του οποίου αναφέρει:

“Δείτε, στέκεται εδώ,

ο Πετρομαλλιάς! Πω!

Τα δυο του χέρια

μοιάζουν με νυστέρια

Τα νύχια πού να τα κόψει

Μαλλιά με αχτένιστη όψη

Πω! Φωνάζουνε μεμιάς.

Φρικτός Πετρομαλλιάς!”

H Παυλινούλα που καίγεται ζωντανή

Η Παυλινούλα είναι ένα κορίτσι με περιέργεια. Είναι μόνη της στο σπίτι, διότι λείπουν οι γονείς της, και αυτό που της κεντρίζει το ενδιαφέρον είναι ένα κουτί με σπίρτα.

Οι δύο γάτες, Μιντς και Μάουντς την προειδοποιούν να μην παίζει με τα σπίρτα, αλλά η Παυλινούλα δεν της ακούει.

Παίρνει ένα σπίρτο και το ανάβει. Το φόρεμά της γίνεται παρανάλωμα του πυρός και ολόκληρο το σώμα του κοριτσιού δεν αργεί να γίνει στάχτη.

Το μοναδικό πράγμα που μένει από την Παυλίνα είναι τα κόκκινα παπούτσια της. Μόνο οι γάτες της θα θρηνήσουν για το θάνατό της.

Ο πιπίλας Κόνραντ που μένει χωρίς αντίχειρα

Για πολλούς, η πιο ανατριχιαστική ιστορία του “Πετρομαλλιά“. Ένα αγόρι ονόματι Κόνραντ μεγαλώνει, αλλά εξακολουθεί να έχει το κακό συνήθειο να πιπιλάει το δάχτυλό του και, πιο συγκεκριμένα, τον αντίχειρά του. Η μητέρα του τον προειδοποιεί:

“Μα πάνω απ’ όλα, Κόνραντ – με κοιτάς;

Σταμάτα πια το δάχτυλο να πιπιλάς

Γιατί αμέσως τότε, δεν υπερβάλλω,

ο ράφτης με το ψαλίδι το μεγάλο

Για να σου κόψει εδώ θα’ ρθεί

το δάχτυλό του σαν χαρτί!”

Ωστόσο, αμέσως μόλις φύγει η αυστηρή μητέρα, ο Κόνραντ ξαναβάζει το δάχτυλο στο στόμα. Τότε η προειδοποίηση παίρνει σάρκα και οστά. Ο ράφτης μπαίνει στο σπίτι και με ένα τεράστιο ψαλίδι κόβει τον αντίχειρα του Κόνραντ.

H “εκδίκηση” της σούπας και ο “μοχθηρός Φρειδερίκος”

Δύο ακόμη ιστορίες του “Πετρομαλλιά” που θεωρήθηκαν τραυματικές για τους μικρούς αναγνώστες είναι αυτές των αγοριών Κάσπαρ και Φρειδερίκου.

Στην πρώτη περίπτωση, ο Κάσπαρ, ένα αγόρι λαίμαργο και παχουλό, αρνείται πεισματικά να φάει σούπα. Όσο περνούν οι ημέρες, όμως, ο Κάσπαρ σταματάει εντελώς να τρώει. Γίνεται όλο και πιο αδύνατος και καταλήγει να πεθάνει από ασιτία.

Η ιστορία ολοκληρώνεται με την εικόνα του μνήματος του Κάσπαρ και ένα πιάτο σούπα μπροστά από αυτό. Οι καταληκτικοί στίχοι αναφέρουν:

“Την τέταρτη ημέρα, πόσο κρίμα!

Ο Κάσπαρ λέπτυνε σαν νήμα.

Πιο ελαφρύς ήταν κι από τρίχα,

την πέμπτη [ημέρα] για νεκρό τον είχα“.

Στη δεύτερη περίπτωση, ο Φρειδερίκος κακοποιεί κάθε λογής ζώα και δεν διστάζει να χτυπήσει μια γυναίκα με το καμτσίκι του. Μια μέρα, κλωτσά και χτυπά ένα σκύλο που έπινε νερό, αλλά ο σκύλος γυρίζει και τον δαγκώνει στο πόδι μέχρι να αρχίσει να ματώνει.

“Ο Φρειδερίκος πρέπει τώρα να πάει για νάνι.

Το πόδι του πόνεσε τόσο που είπε ότι θα πεθάνει.

Κι ο κύριος γιατρός κάθεται τώρα στο πλάι,

πικρό του δίνει φάρμακο, γιατί πονάει”.

Η ιστορία καταλήγει με τον σκύλο που δάγκωσε τον Φρειδερίκο να κάθεται στο τραπέζι του και να καταβροχθίζει τα φαγητά. Μαζί του κουβαλάει και το καμτσίκι του βίαιου αγοριού.

Η ιστορία των “μελανών αγοριών”

Εκτός από το θέμα της σκληρότητας των τιμωριών, στο παιδικό βιβλίο του Χόφμαν θίγεται και το ζήτημα του ρατσισμού.

Πιο συγκεκριμένα, στην τέταρτη ιστορία, αναπαριστώνται τρία λευκά παιδιά που κοροϊδεύουν ένα μαύρο αγόρι. Η λέξη με την οποία χαρακτηρίζεται ο πρωταγωνιστής είναι “μαυροτσούκαλο“, “αραπάκι” ή “κατράμι“.

“Ο Άγιος Νικόλαος τότε ξεπροβάλλει.

Με ένα πελώριο δοχείο με μελάνι.

Λέει: “Παιδιά, ακούστε με, μιλώ,

ήσυχο αφήστε αμέσως το μικρό.

Τι σας φταίει, τι πειράζει

που στο χρώμα δεν σας μοιάζει;”“.

Ο Άγιος Νικόλαος παίρνει τότε τα τρία λευκά αγόρια και τα βουτάει στο μελανοδοχείο. Η αφήγηση ολοκληρώνεται με τους ακόλουθους στίχους, οι οποίοι, σύμφωνα με ορισμένους, έχουν ρατσιστική χροιά:

“Δες τους εδώ πόσο μαύροι έχουν βαφτεί,

από το μαυροτσούκαλο ακόμα πιο πολύ!

Μπροστά αυτό προχωράει στη λιακάδα,

Τα καλαμαρόπαιδα ξοπίσω του αράδα.

Κι αν από το γέλιο τους δεν είχε φρίξει,

ο Άγιος δεν θα τα είχε έτσι μαυρίσει“.

Μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1894, ο Χόφμαν υποστήριζε τον παιδευτικό χαρακτήρα του βιβλίου του, το οποίο απευθυνόταν σε παιδιά 3 με 6 ετών.

Υποστήριζε ότι ήταν αρκετοί οι γονείς που βρήκαν χρήσιμες τις ιστορίες του βιβλίου του για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους και του εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους.

Ωστόσο, με τα σημερινά δεδομένα, πολλές από τις εικονογραφημένες τιμωρίες δικαίως θεωρούνται υπερβολικές σε σύγκριση με το μέγεθος του παραπτώματος.

Το μόνο βέβαιο είναι πως ο “Πετρομαλλιάς” ήταν προϊόν της εποχής του και αντανακλούσε τις τότε αντιλήψεις για τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών. Είναι δεδομένο ότι θα προκαλούσε πολύ οξύτερες αντιδράσεις, αν δημοσιευόταν στον 21ο αιώνα.

Μπορείτε να διαβάσετε μία έκδοση του “Πετρομαλλιά” στην αγγλική γλώσσα εδώ. Επίσης, μπορείτε να δείτε ολόκληρη την παρωδία για τον Χίτλερ σε αυτό τον σύνδεσμο.

Πηγή εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Youtube