Το μυστικό του ύφαλου “Λευτέρης”. Το άγνωστο ναυάγιο του γερμανικού πλοίου, που έγινε καταδυτικό φιλμ στη κατοχή. Εκεί ο Ξέρξης είχε κατασκευάσει τον πρώτο φάρο

21 Φεβρουαρίου 1931. Το γερμανικό φορτηγό ατμόπλοιο “S/S VOLOS” προσκρούει στον ύφαλο “Λευτέρη” και βυθίζεται στα μεταξύ Σκιάθου και Πηλίου. Μία δεκαετία αργότερα, εν μέσω Β’ Παγκοσμίου, το ναυάγιο θα σταθεί αφορμή για να γυριστεί ένα από τα πρώτα  καταδυτικά φιλμ στην ιστορία.

Τον Ιούνιο του 1942, εν μέσω γερμανικής κατοχής, ο αυστριακός θαλάσσιος βιολόγος και ερευνητής Hans Hass επισκέφθηκε το ναυάγιο του S/S VOLOS στα πλαίσια μιας καταδυτικής αποστολής. Είχε μάλιστα την υποστήριξη του γερμανικού στρατού κατοχής, τόσο σε επίπεδο εξοπλισμού, καθώς και στην οργάνωση.

Το οπτικό υλικό της αποστολής μονταρίστηκε το 1947 από την Ursula Hühne και με μουσική που συνέθεσε ο Herbert Windt παρουσιάστηκε σε πρώτη προβολή, ως αυτόνομο ντοκιμαντέρ, από την Kulturfilm-AG IRIS-Film, στις 24 Ιουνίου του 1947 στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Το ντοκιμαντέρ αυτό με τον γερμανικό τίτλο «Menschen unter Haien» (Άνθρωποι και Καρχαρίες), αποτελεί σήμερα ένα από τα κλασικά πλέον φιλμ των πρώιμων υποθαλάσσιων ερευνών.

Στο μέσο περίπου του ντοκιμαντέρ υπάρχουν σκηνές που κινηματογραφήθηκαν υποβρύχια στο ναυάγιο του S/S VOLOS.

Από τη βύθισή του έχουν περάσει σχεδόν 90 χρόνια. Τον Νοέμβριο του 2020, η καταδυτική ομάδα του Αντώνη Γράφα βούτηξε στο ίδιο σημείο και κατέγραψε με σύγχρονα μέσα το εντυπωσιακό ναυάγιο.

Ένα ατμόπλοιο που επιστρατεύτηκε

Η αρχική του ονομασία ήταν THASOS. Ναυπηγήθηκε το 1902 στο Αμβούργο για λογαριασμό της γερμανικής ναυτιλιακής DLL (Deutsche Levante Linie). Ήταν ένα φορτηγό ατμόπλοιο με μήκος 85,6 και πλάτος 12,5 μέτρα.

Ωστόσο, με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου, το πλοίο επιτάχθηκε. Στις 4 Αυγούστου του 1914, εντάχθηκε στο γερμανικό Αυτοκρατορικό Πολεμικό Ναυτικό ως μεταγωγικό, με το διακριτικό «G» (Munitionsschiff G). Παρότι λίγους μήνες αργότερα επιστράφηκε στους ιδιοκτήτες του πλήρως λειτουργικό, τελικά δεν κατάφερε να βγει αλώβητο από τον πόλεμο.

Ένα χρόνο πριν τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου υπέστη σοβαρές ζημιές, ενώ βρισκόταν αγκυροβολημένο στην πόλη Λούλεα της βορειοδυτικής Σουηδίας. Ανελκύθηκε και ρυμουλκήθηκε στη Γερμανία, παρέμεινε όμως ανεπισκεύαστο για τα επόμενα 4 χρόνια.

Τελικά, το 1921 αγοράστηκε από τη γερμανική ναυτιλιακή εταιρεία HAPAG. Αφού το επισκεύασε, το μετονόμασε σε VOLOS και το καλοκαίρι του έτους εκείνου, το ατμόπλοιο επέστρεψε στην ενεργό δράση.

Ο περιβόητος “Λευτέρης”

Στις 21 Φεβρουαρίου του 1931, το VOLOS επέστρεφε από την Κωνσταντινούπολη φορτωμένο με καπνά, ρετσίνι και γενικό φορτίο. Η θάλασσα ήταν φουρτουνιασμένη, καθώς οι άνεμοι έφταναν τα 10 μποφόρ. Λίγο μετά τις 8 το βράδυ, όταν πλέον είχε σκοτεινιάσει για τα καλά, η ένταση της τρικυμίας αιφνιδίασε τον καπετάνιο, F. Pietsch.

Το πλοίο βρισκόταν στο ύψος του περιβόητου ύφαλου “Λευτέρη”. Το συγκεκριμένο σημείο, από την αρχαιότητα ακόμα, είχε αποκτήσει τη φήμη ότι αποτελούσε θανάσιμο κίνδυνο για τα πλοία. Τότε είχε το όνομα “Μήρμυξ” και ήταν μια μικρή βυθισμένη ράχη βράχου στα δυτικά της Σκιάθου.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τουλάχιστον τρία περσικά πλοία χτύπησαν στον ύφαλο και βυθίστηκαν κατά την δεύτερη εκστρατεία των Περσών στα 480 π.Χ. Ο Ξέρξης τότε, προκειμένου να αποφευχθούν περαιτέρω απώλειες, διέταξε να κατασκευαστεί μια πέτρινη στήλη από ογκόλιθους, το βάρος των οποίων άγγιζε τον μισό τόνο.

Αυτή ήταν και το πρώτο γνωστό μέσο σήμανσης για την ασφάλεια των πλοίων στην ιστορία. Η αρχαία ονομασία του είναι αλεώριο.

Στους αιώνες που πέρασαν, η στήλη κατέρρευσε, ώσπου το 1928 δύτες του Πολεμικού Ναυτικού, ανέσυραν από το βυθό οκτώ από τους βράχους που ήταν κατασκευασμένο. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο προαύλιο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, όπου εκτίθενται μέχρι σήμερα.

Η βύθιση του VOLOS

Παρά την εμπειρία του στις ελληνικές θάλασσες, ο κυβερνήτης δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τη σφοδρή θαλασσοταραχή. Η γερμανική εφημερίδα Hamburgischer Correspondent της 3ης Απριλίου 1931 περιέγραφε αναλυτικά τις τελευταίες τραγικές στιγμές του φορτηγού ατμόπλοιου:

«Ο κυβερνήτης, ο οποίος το βράδυ της 21ης Φεβρουαρίου 1931 με ανατολικό άνεμο ισχύος 8-10 μποφόρ ερχόταν από τον Βόλο, διόπτευσε στις 19.00 τον φάρο του Βράχου Λευτέρη και τον φάρο Ποντικονήσι. Στις 20.05 άλλαξε πορεία προς τα δεξιά και προς Βορειοανατολικά με σκοπό να εξισώσει το υπάρχον ασυνήθιστο θαλάσσιο ρεύμα.

Ο φάρος Λευτέρης φαινόταν μακριά και βρισκόταν σε αρκετή απόσταση από την αριστερή πλευρά του πλοίου. Ξαφνικά ο φάρος φάνηκε έντονα φωτεινός και ο Α΄ Αξιωματικός εντόπισε αφρισμένα κύματα να σπάνε στην αριστερή πλευρά του πλοίου και για τον λόγο αυτόν διέταξε άμεση αναστροφή του τιμονιού προς τα δεξιά. Στις 20.14 το πλοίο προσάραξε με δύναμη και παρά την άμεση προσπάθεια να απελευθερωθεί, βάζοντας όπισθεν, δεν υπήρξε αποτέλεσμα.

Με τα συνεχή χτυπήματα των κυμάτων και την φουρτουνιασμένη θάλασσα ωθήθηκε ψηλά στα βράχια.

Αμέσως μετά την προσάραξη ελήφθη από το μηχανοστάσιο η είδηση ότι ο χώρος δεν ήταν πλέον στεγανός και ότι υπήρχε διείσδυση υδάτων από τους σωλήνες ένδειξης νερού. Λίγο αργότερα ελήφθη η ειδοποίηση ότι στο κύτος αριθμός τρία υπήρχε διείσδυση νερού το οποίο εξαπλωνόταν μέσω του τούνελ στο κατωκάραβο. Μετά από αυτό διατάχθηκε το σταμάτημα της μηχανής και η μετάβαση του πληρώματος στο κατάστρωμα. Μοιράστηκαν σωσίβια και οι δυο σωστικές λέμβοι καθελκύσθηκαν μέχρι τα ρέλια, χωρίς όμως να επανδρωθούν.

Ο ασυρματιστής και ο Α΄ αξιωματικός έστελναν συνεχώς σήματα SOS στα οποία όμως δεν ερχόταν καμία απάντηση λόγω βραχυκυκλώματος στην αντένα. Αργότερα διαπιστώθηκε ότι το ξάρτι στο οποίο ήταν μονταρισμένη η αντένα είχε σπάσει. Στο ενδιάμεσο ένα δυνατό κύμα μετατόπισε το δεξιά βρισκόμενο πηδάλιο. Το πλοίο σηκώθηκε τόσο ψηλά που οι άνθρωποι δεν μπορούσαν πλέον να κρατηθούν στα πόδια τους και άρχισαν να πέφτουν. Στις 21.30 σταμάτησε η γεννήτρια και για τον λόγο αυτόν έπρεπε να χρησιμοποιηθούν λάμπες πετρελαίου.

Γύρω στις 22.00 έγινε ορατό ένα ατμόπλοιο με αποτέλεσμα ο Α΄ και Β΄ αξιωματικός να αρχίσουν να στέλνουν ηχητικά σήματα κινδύνου με την ατμοκίνητη σφυρίχτρα του πλοίου. Το ερχόμενο ατμόπλοιο ήταν διακριτό για μια περίπου ώρα όταν εμφανίστηκε ένα δεύτερο πλοίο και τότε ξεκίνησε η προσπάθεια αποστολής σημάτων κινδύνου με το κανόνι του πλοίου, με βεγγαλικά και με το κάψιμο χημικών. Τα δυο ατμόπλοια προσπέρασαν χωρίς να αντιληφθούν τίποτα.

Το πλοίο κουνιόταν και έτριζε από όλες τις πλευρές καθώς δεχόταν τεράστιες ποσότητες νερού στο κατάστρωμα, στη γέφυρα και στις υπερκατασκευές. Κατά τη διάρκεια της νύχτας το πλήρωμα βρήκε καταφύγιο στην υπερκατασκευή του μεσοκάραβου. Το πρωί της 22ας Φεβρουαρίου ο Α΄ αξιωματικός τοποθέτησε στον πρωραίο ιστό μια αντένα, μέσω της οποίας αποκαταστάθηκε η επικοινωνία με τον αντιπρόσωπο της εταιρείας στη Θεσσαλονίκη και ζητήθηκε η αποστολή ενός σωστικού πλοίου.»

Η εγκατάλειψη του πλοίου

Και συνεχίζει το ρεπορτάζ:

«Τις πρωινές ώρες ο καιρός καλυτέρεψε έτσι ώστε δεν υπήρχε πλέον κανένας κίνδυνος για το πλήρωμα. Λίγο μετά την αποστολή του σήματος έφτασε στον τόπο του ατυχήματος το τουρκικό σωστικό ατμόπλοιο LA VALETTE το οποίο δήλωσε σύμφωνο για την παροχή βοήθειας. Το VOLOS δεν τραντάζονταν πλέον και βρισκόταν σε ήρεμη κατάσταση. Ανοίχτηκαν οι καταπακτές και διαπιστώθηκε ότι όλα τα κήτη, ακόμα και το μηχανοστάσιο και το λεβητοστάσιο, ήταν γεμάτα νερό. Στις 13.40 ο ατζέντης της εταιρείας από τη Θεσσαλονίκη ειδοποίησε ότι τι σωστικό πλοίο BELOS βρισκόταν καθ΄ οδόν.

Στις 17.12 ελήφθη ένα τηλεγράφημα από το Αμβούργο, μέσω Θεσσαλονίκης, το οποίο ειδοποιούσε ότι το βρισκόμενο στον Πειραιά ατμόπλοιο MEXICO θα κατευθυνόταν στον τόπο του προσαραγμένου VOLOS. Το πρωί της επόμενης ημέρας κατέφθασε το σωστικό ατμόπλοιο BELOS του οποίου ο δύτης πραγματοποίησε μια εκτίμηση της ζημιάς, σύμφωνα με την οποία υπήρχαν σοβαρές καταστροφές στη γάστρα του πλοίου. Ο λέβητας και η μηχανή είχαν αποκοπεί από τη θέση τους και είχαν πάθει σοβαρές ζημιές. Επειδή δεν ήταν πλέον δυνατή η σωτηρία του πλοίου, το πλήρωμα, εκτός του κυβερνήτη, του Α΄ αξιωματικού και του Α΄ μηχανικού, επιβιβάστηκε στο BELOS το οποίο και το μετέφερε στον Βόλο.

Στις 24 Φεβρουαρίου κατέπλευσε στον τόπο του ατυχήματος μια μεγάλη άδεια σκούνα η οποία πλαγιοδέτησε και στις 26 του μήνα άρχισε η φόρτωση των ναυτικών οργάνων και άλλων χρήσιμων αντικειμένων στο ατμόπλοιο BELOS, και την επόμενη ημέρα η μεταφόρτωση του φορτίου. Μετά από αυτό το VOLOS εγκαταλείφθηκε στην τύχη του καθώς είχε μεταβληθεί απολύτως σε ναυάγιο και έπρεπε να εγκαταλειφθεί.

Το VOLOS, ήταν ασφαλισμένο για 45.000 δολάρια

Κατά τη διάρκεια της ανάκρισης επιβεβαιώθηκαν όσα αναφέρονται στην παρούσα έκθεση τόσο από τον κυβερνήτη, όσο και από τον Α΄ αξιωματικό του πλοίου. Και οι δυο, ναυτικά έμπειροι στον ελλαδικό θαλάσσιο χώρο, απέδωσαν το ατύχημα σε ένα ιδιαίτερα δυνατό θαλάσσιο ρεύμα το οποίο δεν έγινε αντιληπτό την πρέπουσα στιγμή.

Ο κρατικός αντιπρόσωπος (Reichskommissar) κατηγόρησε τον κυβερνήτη και τον Α΄ αξιωματικό του ατμόπλοιου VOLOS ότι δεν έπραξαν τα απαιτούμενα με την πρέπουσα προσοχή και ναυτική δεξιότητα, αλλιώς δεν θα έφθανε στο σημείο το πλοίο να εξοκείλει. Κατά τη γνώμη του, η διόπτευση του φάρου Λευτέρης δεν έγινε σωστά και με την πρέπουσα ναυτική δεξιότητα ενω το θαλάσσιο ρεύμα θα έπρεπε να γίνει εγκαίρως αντιληπτό.

Το Υπουργείο Ναυτιλίας εξέδωσε την εξής ανακοίνωση:

Την 21η Φεβρουαρίου 1931 το ατμόπλοιο VOLOS προσάραξε στον βράχο Λευτέρη στο Αιγαίο Πέλαγος και χαρακτηρίστηκε ως ολική τεκμαρτή απώλεια. Το ατύχημα οφείλεται σε ένα ασυνήθιστο θαλάσσιο ρεύμα, με τους σωστούς ναυτικούς χειρισμούς όμως θα μπορούσε να αποφευχθεί η προσάραξη. Οι μετά το ατύχημα πραγματοποιθείσες ενέργειες ήταν σωστές.»

Το ναυάγιο

Όπως διαπίστωσε η καταδυτική ομάδα του Αντώνη Γράφα, το ναυάγιο του S/S VOLOS κόπηκε και κύλησε με την πάροδο των χρόνων σε βαθύτερα νερά, σε βάθη που κυμαίνονται από 35 έως και 57 μέτρα. Το ναυάγιο του πλοίου αποτελείται από δυο τμήματα εκ των οποίων το πρωραίο βρίσκεται μέχρι σήμερα σε σχετικά καλή κατάσταση, διατηρώντας την αρχική του μορφή. Το τμήμα αυτό ξεκινά από τα 36 μέτρα και εκτείνεται έως τα 57 μέτρα βάθος, όπου βρίσκεται το πρωραίο ποδόσταμα του πλοίου το οποίο έχει κατεύθυνση ανατολική.

Το υπόλοιπο τμήμα του ατμόπλοιου βρίσκεται λίγα μέτρα νοτιότερα και είναι διαλυμένο σε τμήματα εκ των οποίων κάποια είναι άμορφα, ενώ κάποια άλλα είναι επαρκώς διακριτά, όπως η μια πλευρά του πλοίου επί της οποίας διακρίνονται φινιστρίνια και καπόνια.

Δείτε τα εντυπωσιακά πλάνα που κατέγραψαν ο Αντώνης Γράφας και οι συνεργάτες του, που βούτηξαν στον ύφαλο Λευτέρη, με την υποστήριξη του Κώστα Κόντου (Aqua Core Divers):

Το γερμανικό φιλμ «Menschen unter Haien» (Άνθρωποι και Καρχαρίες) του 1942, όπου εμφανίζεται το ιστορικό ναυάγιο του VOLOS:

Αντλήθηκε φωτογραφικό υλικό από το gafasdiving.gr

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Οι 81 νεκροί του «Εξπρές Σάμινα», ανοικτά της Πάρου. Η θυσία του 19χρονου φαντάρου που πνίγηκε για να σώσει τους ναυαγούς (βίντεο)