Δεσποτικό, το νησί που ερήμωσαν οι Αθηναίοι επειδή οι κάτοικοι της Πάρου ανέγειραν μεγάλο ναό του Απόλλωνα που ανταγωνιζόταν την Δήλο. Σπουδαία ευρήματα (φωτο και drone)

Το Δεσποτικό είναι σήμερα ένα ακατοίκητο σύμπλεγμα νησίδων και βρίσκεται νοτιοδυτικά της Αντιπάρου. Στο ίδιο σύμπλεγμα ανήκουν επίσης τα νησάκια Τσιμιντήρι και Στρογγυλό.

Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, οι κάτοικοι της αρχαίας Πάρου ίδρυσαν εκεί λαμπρό ιερό του Απόλλωνα ως απάντηση στην Αθηναϊκή κυριαρχία της Δήλου. Με αυτό τον τρόπο θέλησαν να  εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο Αιγαίο, αλλά γρήγορα βρέθηκαν στο στόχαστρο των αντιπάλων τους.

Οι ενδείξεις ότι το μικρό νησάκι ήταν κέντρο εμπορίου, αλλά και λατρευτικός χώρος στην αρχαιότητα, οδήγησαν τους αρχαιολόγους σε ανασκαφές, οι οποίες ξεκίνησαν στα τέλη του 19^ου αιώνα από τον Χρήστο Τσούντα και μετέπειτα από τον Ν. Ζαφειρόπουλο. Έφεραν στο φως περισσότερους από 50 πρωτοκυκλαδικούς τάφους. Από αυτό κατάλαβαν ότι παλαιότερα το νησί κατοικείτο. Εκτός από τους τάφους, ο Ζαφειρόπουλος ανακάλυψε και τμήματα ενός δωρικού ναού που χρονολόγησε περίπου στο 500 π.Χ.

Η σύγχρονη ανασκαφή

Τα τελευταία 20 χρόνια είναι σε εξέλιξη ένα μεγάλο ανασκαφικό πρόγραμμα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Γιάννη Κουράγιο, που έφερε στο φως το μεγάλο αρχαϊκό ιερό του Απόλλωνα, που εκτιμάται ότι συγκέντρωνε προσκυνητές απ΄όλη τη Μεσόγειο. Η αναστήλωση του μεγάλου ναού είναι σε εξέλιξη, όπως και η αναστήλωση του τελετουργικού εστιατορίου, όπου οι πιστοί, έτρωγαν σε ανάκλιντρα, τα ζώα που θυσίαζαν στον μαρμάρινο βωμό.

Η αρχαία ιστορία του Δεσποτικού

Η Πάρος και η Νάξος προσπαθούσαν έντονα την αρχαϊκή περίοδο να κυριαρχήσουν στο Αιγαίο κόντρα στην αθηναϊκή ηγεμονία. Οι Αθηναίοι όμως επικράτησαν με κέντρο την Δήλο όπου έγινε κέντρο λατρείας και εμπορίου. Η εξέλιξη αυτή δεν άρεσε στους Πάριους που επιχείρησαν να δημιουργήσουν το δικό τους ιερό νησί, επιλέγοντας το Δεσποτικό. Εκεί ανήγειραν μεγάλο ιερό το οποίο οι αρχαιολόγοι σήμερα ανασκάπτουν.

Το εντυπωσιακό είναι ότι μετά από δύο δεκαετίες ερευνών στο ιερό δεν εντοπίστηκαν επιγραφές. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι αυτό συνέβη επειδή οι Αθηναίοι ήθελαν να εξαφανίσουν κάθε ίχνος για πολιτικούς λόγους. Ο Γ. Κουράγιος είχε μιλήσει για αυτή την εκδοχή: “Οι Αθηναίοι δεν θέλησαν να τιμωρήσουν τους Πάριους επειδή πήγαν με τους Πέρσες (μήδισαν), αλλά εξαιτίας του πλούτου που είχε το νησί λόγω του μαρμάρου της».

Τα ευρήματα

Έως σήμερα έχει έρθει στο φως ένα εκτεταμένο αρχαϊκό ιερό, η ακμή του οποίου χρονολογείται στον 6^ο αι.π.Χ. Το κέντρο της λατρείας ήταν ένα προστατευμένο με περίβολο τέμενος, στο οποίο δέσποζε ο μαρμάρινος πρόστυλος ναός και δίπλα σε αυτόν το τελετουργικό εστιατόριο και άλλα δυο μαρμάρινα οικοδομήματα λατρευτικού χαρακτήρα. Στο κέντρο βρισκόταν ο μεγάλος μαρμάρινος ημικυκλικός βωμός, ενώ μπροστά από το ναό ο βωμός της Εστίας Ισθμίας.

Είκοσι επτά κτίρια, 88 τμήματα κούρων, περισσότερες από 25 βάσεις, πήλινα ειδώλια, αρχαϊκοί πίθοι με ανάγλυφη διακόσμηση, ερυθρόμορφα αγγεία, πλήθος ενεπίγραφων οστράκων και πολλά ακόμη που στοιβάζονται στις αποθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Πάρου είναι ο απολογισμός της έρευνας που συνεχίζεται εδώ και 21 χρόνια στο Δεσποτικό.

Στις έρευνες αποκαλύφθηκαν κτιριακά συγκροτήματα στην νότια πλευρά του αρχαϊκού τεμένους. Από τα πολυπληθή ευρήματα προκύπτει ότι γνώρισαν διάφορες οικοδομικές φάσεις με επεκτάσεις και προσθήκες δωματίων, κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο.

Tμήμα του κτιριακού συγκροτήματος περιλαμβάνει οικοδόμημα με πέντε δωμάτια με εισόδους στη νότια πλευρά που επικοινωνούν με μεγάλο ανοικτό αίθριο και επιβλητική είσοδο. Τα δωμάτια φέρουν πλακόστρωτα δάπεδα και διάφορες κατασκευές στο εσωτερικό τους, μάλλον για τελετουργική χρήση.

Δυτικά του κτιριακού συγκροτήματος αποκαλύφθηκε ακόμη ένα μεγάλο κτίριο αποτελούμενο από τέσσερα δωμάτια, ενώ σε ένα από αυτά βρέθηκε κτιστός τετράγωνος βωμός από σχιστολιθικές πλάκες. Αποκαλύφθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής και περισσότερα από είκοσι θραύσματα αγγείων με εγχάρακτες επιγραφές του ονόματος του Απόλλωνα, που επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά την λατρεία του θεού στη συγκεκριμένη θέση.

Η αποκάλυψή των παραπάνω κτιρίων αποτελεί μαρτυρία για τη συνέχιση της λειτουργίας του ιερού και στους κλασικούς-ελληνιστικούς χρόνους, αλλά και για τη μεγάλη έκτασή και πολύπλοκη χωροταξική οργάνωσή του, που αντανακλούν τη μεγάλη φήμη και επισκεψιμότητα του έως και τον 3^ο αι.π.Χ.

Επίσης, αποκαλύφθηκε τοίχος μεγάλων διαστάσεων κατά μήκος της οδού που θα έπαιρναν οι πιστοί από το αρχαίο λιμάνι προς το τέμενος, που είχε οχυρωματικό χαρακτήρα για να προστατεύσει τα κτίρια, που εκτείνονταν στη χερσόνησο του Δεσποτικού, εκτός του λατρευτικού περιβόλου.

Στα πολυάριθμα ευρήματα συγκαταλέγονται θραύσματα κάτω άκρων Κούρων, ακέραιο πήλινο ακροκέραμο, θραύσματα ερυθρόμορφου κρατήρα με παράσταση του θεού Διόνυσου. Ακόμη πολλά λυχνάρια και ενεπίγραφα θραύσματα σκύφων και κυλίκων με το όνομα του Απόλλωνα και θραύσματα μελανόμορφων αγγείων αττικής προέλευσης (τέλη 6^ου αι. π. Χ), πήλινη αρχαϊκή λεκάνη με περίτεχνες λαβές, πήλινα ειδώλια και χάλκινα αντικείμενα.

Η έκπληξη

Η μεγαλύτερη έκπληξη της φετινής έρευνας ήταν η μόλις έξι ημερών διερεύνηση της νησίδας Τσιμηντήρι. Το Τσιμηντήρι βρίσκεται μεταξύ Αντιπάρου και Δεσποτικού, στη βόρεια πλευρά του υπήνεμου κόλπου και κατά την αρχαιότητα ήταν ενωμένο με το Δεσποτικό και πιθανότατα και την Αντίπαρο. Αμέσως κάτω από την πυκνή βλάστηση και πάρα πολύ κοντά στην ακτή εντοπίστηκαν και καθαρίστηκαν επιφανειακά πέντε κτίρια μεγάλων διαστάσεων.

Δεδομένης της ανόδου της στάθμης της θάλασσας στον κόλπο κατά τουλάχιστον 2,5μ. τα κτίρια αυτά θα ήταν μεν κοντά στο λιμάνι, αλλά σε μεγαλύτερη απόσταση από την ακτή απ’ ότι σήμερα. Όλα είναι ισχυρής κατασκευής, κτισμένα με λίθους τοπικού πετρώματος με εισόδους προσανατολισμένες προς Ν, προς το Δεσποτικό και το λιμάνι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει περίβολος κυκλικής κάτοψης διαμέτρου 15,5μ. Η ανασκαφή δεν προχώρησε σε βάθος, ωστόσο το μέγεθος, η κατασκευή και η θέση των κτιρίων παραπέμπουν σε κτίσματα δημόσιας χρήσης που δεν αποκλείεται να συνδέεται με τη λειτουργία του λιμανιού.

Η αναστήλωση 

Οι εργασίες αναστήλωσης του αρχαϊκού ναού και του εστιατορίου έχουν αποκτήσει πρωταρχική σημασία, αφού στοχεύουν στην συμπλήρωση της κάτοψης των μνημείων και στην υποδήλωση της τρίτης διάστασης, ώστε να γίνει το μνημείο κατανοητό στον επισκέπτη.

Η ολοκλήρωσή του έργου αναστήλωσης και συντήρησης έχει ως απώτερο σκοπό την οργάνωση και ανάδειξη του χώρου σε έναν μοναδικό αρχαιολογικό χώρο, ένα πρότυπο αρχαιολογικό πάρκο στις Κυκλάδες, με εποπτικό ενημερωτικό υλικό και διαδρομές περιήγησης, σε όλο το νησί, αφού πρόκειται για ένα από τα μοναδικά ακατοίκητα νησιά στις Κυκλάδες, με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος.

Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν χάρη στις ευγενικές χορηγίες των Ιδρυμάτων Α.Γ.Λεβέντη, Α&Π Κανελλοπούλου,των Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου, του ΔΙ.ΚΕ.ΜΕΣ (πρόεδρος Αλέξης Φυλακτόπουλος), των Αλίκης και Αταλάντας Γουλανδρή, της Μαρίας Εμπειρίκου, του Γιάννη Φούφα, ενώ σημαντική υπήρξε και η συμβολή του Δήμου Αντιπάρου και της Κοινοπραξίας Φεριμπότ Αντιπάρου στη διαμονή και μετακίνηση των μελών της ανασκαφής.

Το πειρατικό παρελθόν

Το νησάκι λεηλατήθηκε και ερήμωσε περίπου το 1675 όταν δέχτηκε επίθεση από Γάλλους πειρατές. Αρχηγός τους ήταν ο Υγκό ντε Κρεβαλιέ, ο οποίος θέλησε να εκδικηθεί τους κατοίκους του Δεσποτικού, επειδή είχαν “προδώσει” στις οθωμανικές αρχές τον πειρατή Ντανιέλ, που είχε γίνει κυρίαρχος στη ευρύτερη περιοχή.

Παρόλο που το Δεσποτικό από τότε δεν ξανακατοικήθηκε, κρύβει μια πλούσια ιστορία την οποία μαρτυρούν τα ευρήματα που έρχονται συνεχώς στο φως από τους αρχαιολόγους.

Διαβάστε επίσης:

Το κυκλαδονήσι με τις σπηλιές και το υπέροχο γαλάζιο. Πρώτος το θαύμασε ο Μαρκήσιος Νουαντέλ και μετά το λεηλάτησε. Οι σταλαγμίτες του κοσμούν της προθήκες του μουσείου Ερμιτάζ.