Το καρουζέλ ξεκίνησε από το Βυζάντιο ως μηχανισμός εκπαίδευσης ιππέων. Πώς εξελίχθηκε σε παιχνίδι

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Το καρουζέλ ή καρουσέλ είναι ένας τύπος ομαδικού παιχνιδιού λούνα παρκ που αποτελείται από μια περιστρεφόμενη κυκλική πλατφόρμα με καθίσματα για αναβάτες, συνήθως παιδιά.

Τα «καθίσματα» έχουν τη μορφή σειρών από ξύλινα άλογα και άλλα ζώα, για παράδειγμα ζέβρες και τίγρεις ή μυθολογικά πλάσματα όπως δράκοι ή μονόκεροι. Αυτά είναι τοποθετημένα στην πλατφόρμα που στο κέντρο της έχει ένα περιστρεφόμενο στύλο. Πολλά από τα ομοιώματα των ζώων μετακινούνται πάνω-κάτω με γρανάζια για να προσομοιώνουν τον καλπασμό, με τη συνοδεία της μουσικής του τσίρκου. Αν και σήμερα πρόκειται για ένα διασκεδαστικό παιχνίδι, η απαρχή του είναι σ’ ένα μηχανισμό της βυζαντινής εποχής όπου εξασκούνταν ιππείς.

Το «σκοτεινό» παρελθόν του καρουζέλ

Οι ειδικοί θεωρούν ότι ο πρώτος μηχανισμός που έμοιαζε με καρουζέλ υπήρχε στο Βυζάντιο και χρησιμοποιούνταν για την εκπαίδευση ιππέων. Η μόνη γνωστή απεικόνιση του μηχανισμού είναι σ’ ένα ανάγλυφο από τη Μικρά Ασία που χρονολογείται γύρω στο 500 μ.Χ. Από τους Βυζαντινούς το πήραν στη συνέχεια οι Άραβες, και στη διάρκεια των Σταυροφοριών έγινε γνωστό στους Δυτικούς.

Υπήρχαν διάφορες παραλλαγές του πρώιμου αυτού καρουζέλ, με τους ιππείς είτε να κάθονται σε καθίσματα που περιστρέφονταν όπως σ’ ένα γαϊτανάκι, ή να χτυπούν στόχους πάνω σ’ ένα περιστρεφόμενο μηχανισμό.

Στην πιο γνωστή περίπτωση, οι ιππείς κάλπαζαν γύρω από ένα κάθετο περιστρεφόμενο μεγάλο τροχό. Ο μηχανισμός γυρνούσε από κάποιο χειριστή και οι ιππείς προσπαθούσαν να χτυπήσουν με τα ξίφη τους στόχους που ήταν τοποθετημένοι στις άκρες του τροχού. Με τον τρόπο αυτό εξασκούνταν στη ξιφομαχία ενώ κάλπαζαν. Σε μία άλλη παραλλαγή της άσκησης, οι ιππείς κάλπάζαν σε κύκλο γύρω από τον περιστρεφόμενο τροχό και πετούσαν μπάλες μεταξύ τους.

Όταν τον 12^ο αιώνα ο μηχανισμός αυτός έγινε γνωστός στη Δύση, στη διάρκεια των Σταυροφοριών, πήρε το όνομα Carosella από τα ιταλικά που σημαίνει «μικρή μάχη». Έτσι απέκτησε το όνομά του και το σημερινό παιχνίδι.

Τα καρουζέλ ως παιχνίδι

Τα πρώτα καρουζέλ που ψυχαγωγούσαν παιδιά έκαναν την εμφάνισή τους τον 17ο αιώνα σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Ήταν σαν γαϊτανάκια πάνω στα οποία κρέμονταν με σκοινιά ξύλινα άλογα τα οποία και περιστρέφονταν χειροκίνητα.

Ένα από τα πρώτα ήταν στο Παρίσι, όπου ακόμη και σήμερα η πλατεία όπου είχε τοποθετηθεί λέγεται “Πλατεία Καρουζέλ” (Place du Carrousel). Ωστόσο, το πιο διάσημο καρουζέλ εκείνης της εποχής ήταν ένα άλλο του Παρισιού. Κατασκευάστηκε με διαταγή του Λουδοβίκου ΙΔ’ τον Ιούνιο του 1662, στην αυλή του παλατιού Tιουλιέρς, για να γιορτάσει τη γέννηση του διαδόχου του. Ο χώρος της εκδήλωσης, δίπλα στο Λούβρο, είναι ακόμα γνωστός ως «Καρουζέλ».

18ος αιώνας

Στις αρχές του 18ου αιώνα κατασκευάζονταν και λειτουργούσαν καρουζέλ σε διάφορες πόλεις στην κεντρική Ευρώπη και την Αγγλία. Αυτά τα πρώιμα καρουζέλ δεν είχαν πλατφόρμες και τα ομοιώματα των ζώων κρέμονταν από αλυσίδες και λειτουργούσαν χάρη στη φυγόκεντρη δύναμη του μηχανισμού περιστροφής.

Η ώθηση δινόταν από ανθρώπους που τραβούσαν σκοινιά δεμένα στον άξονα περιστροφής του καρουζέλ.

Το μηχανικό καρουζέλ του Μέρλιν

Το 1803, ο Άγγλος μηχανικός Τζον Τζόζεφ Μέρλιν παρουσίασε στο κατάστημά του στο Λονδίνο, που είχε το βαρύγδουπο τίτλο «Μηχανικό Μουσείο του Λονδίνου», το πρώτο μηχανικό καρουζέλ.

Ο Μέρλιν είχε συνδέσει το καρουζέλ του μ’ ένα μεγάλο μουσικό όργανο που έπαιζε αυτόματα ένα κονσέρτο. Μόλις ακουγόταν η πρώτη νότα, το καρουζέλ ξεκινούσε να λειτουργεί, με το κάθε ξύλινο άλογο να μοιάζει σαν να καλπάζει πάνω στη βάση του καρουζέλ. Ο Μέρλιν δεν κατοχύρωσε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας την εφεύρεσή του και έτσι και άλλοι μηχανικοί κατασκεύασαν παρόμοια καρουζέλ.

Απόρροια αυτών των τύπων ήταν το καρουζέλ της πλατφόρμας, που αναπτύχθηκε από τα μέσα του 19^ου αιώνα. Τα ομοιώματα ζώων και τα άρματα ήταν στερεωμένα σε ένα κυκλικό πάτωμα και αιωρούνταν χάρη σ’ έναν περιστρεφόμενο κεντρικό στύλο που το γυρνούσε ένας άνθρωπος ή ζώο.

Καρουζέλ-ατμομηχανή

Το 1861 παρουσιάστηκε στο Μπόλτον της Αγγλίας το πρώτο καρουζέλ που γυρνούσε χάρη σε μία ατμομηχανή. Με τον τρόπο αυτό αυξήθηκε κατακόρυφα η ταχύτητα του καρουζέλ. Το αποτέλεσμα ήταν ένας δημοσιογράφος, από τους πρώτους που δοκίμασαν το νέο καρουζέλ, να καταγράψει σε δημοσίευμα της εφημερίδας του ότι στροβιλιζόταν με τόση ορμητικότητα, που ήταν θαύμα που δεν εκτοξεύτηκε σαν οβίδα!

Το σύγχρονο καρουζέλ

Στα τέλη του 19^ου αιώνα, ο Άγγλος μηχανικός Φρέντερικ Σάβιτζ παρουσίασε ένα τύπο καρουζέλ που έμοιαζε πολύ με τα σημερινά.

Ο Σάβιτζ τοποθέτησε γρανάζια και στροφάλους μετατόπισης στα καρουζέλ της πλατφόρμας, δίνοντας έτσι στα ζώα τη γνωστή κίνηση πάνω-κάτω καθώς κάλπαζαν γύρω από τον κεντρικό στύλο. Επίσης, μεγάλωσε κατά πολύ την πλατφόρμα και έτσι μπορούσε να τοποθετήσει και άλλα άλογα, μυθολογικά πλάσματα ή άρματα.

Ο Σάβιτζ παρουσίασε και την «κυλιόμενη πλατφόρμα» που επέτρεπε στις βάσεις του καρουζέλ να αιωρούνται ομόκεντρα καθώς αυξανόταν η ταχύτητα και η συνοδευτική μουσική του καρουζέλ έφθανε στη μεγαλύτερη της ένταση.

Στα τέλη του 19ου αιώνα τα καρουζέλ άρχισαν να γίνονται ηλεκτροκίνητα. Επίσης προστέθηκαν ηλεκτρικά φώτα σ’ αυτά, δίδοντάς τα τη σύγχρονη μορφή τους