Το φάρμακο από βότανα και δέρμα οχιάς που γιάτρευε όλες τις αρρώστιες. Τι σχέση έχει με τον “Θεριακλή”

Ο «θεριακλής» είναι ο μανιώδης καπνιστής ή καφεπότης. Πρόκειται για κάποιον εθισμένο στον καπνό ή τον καφέ ή και τα δύο. Η λέξη βγαίνει από το αρχαίο ελληνικό επίθετο «θηριακή», που σημαίνει κάτι που έχει σχέση με τα άγρια και δηλητηριώδη ζώα, κυρίως τα δηλητηριώδη φίδια.

Στα αρχαία ελληνικά «θηρ-ιον» ήταν το δηλητηριώδες ζώο. Η εξέλιξη της αρχαίας λέξης, στο σύγχρονο όρο «θεριακλής» οφείλεται σ’ ένα φάρμακο που η παραγωγή του ξεκίνησε στην αρχαιότητα και συνεχίστηκε μέχρι και τον 19^ο αιώνα.

του ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Μιθριδάτης ΣΤ΄ και «μιθριδάτιο»

Τον 1^ο αιώνα μ. Χ. για πρώτη φορά απαντάται σε αρχαίες φιλολογικές πηγές το  «θηριακό-ν», ένα ιατρικό παρασκεύασμα των αρχαίων Ελλήνων. Λέγεται ότι ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτορας, βασιλιάς του Πόντου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του.

Είναι γνωστό ότι ο Μιθριδάτης έκανε πειράματα με διάφορες ουσίες προκειμένου να βρει ένα αντίδοτο που θα τον προστάτευε απ’ όλα τα δηλητήρια. Ανέμειξε όλα τα αποτελεσματικά αντίδοτα σ’ ένα. Αυτό πήρε το όνομά του, «μιθριδικό» ή «μιθριδάτιο».

Το «μιθριδάτιο» περιείχε όπιο, μύρο, σαφράν, τζίντζερ και κανέλα, καθώς και περίπου σαράντα άλλα συστατικά.

Το δώρο του αρχίατρου Ανδρόμαχου στον Νέρωνα

Όταν οι Ρωμαίοι νίκησαν τον Μιθριδάτη, οι σημειώσεις του έπεσαν στα χέρια τους. Έτσι ξεκίνησε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία η παραγωγή και κατανάλωση σκευασμάτων σαν το «μιθριδάτιο».

Γύρω στο 60 μ. Χ., ο Ανδρόμαχος από την Κρήτη, προσωπικός γιατρός του Νέρωνα, ετοίμασε για τον αυτοκράτορα ένα φαρμακευτικό σκεύασμα με βάση το «μιθριδάτιο», αλλά με περισσότερα συστατικά.

Ανάμεσα στα νέα συστατικά, το πιο σημαντικό ήταν σάρκα οχιάς. Εξαιτίας αυτής, το παρασκεύασμα πήρε το όνομα «θηριακό». Ο Ανδρόμαχος εφάρμοσε στην πράξη, την πεποίθηση της εποχής του ότι το δηλητήριο του φιδιού δεν ήταν μόνο αντίδοτο σε δάγκωμά του, αλλά επίσης γιάτρευε και πολλές ασθένειες. Για το λόγο αυτό το ραβδί του Ασκληπιού έχει ένα φίδι.

Ο Νέρωνας ήταν λοιπόν ο πρώτος άνθρωπος που κατανάλωσε το «θηριακό». Φαίνεται ότι ο αυτοκράτορας ήταν τόσο ικανοποιημένος με τον Ανδρόμαχο και το παρασκεύασμά του, που του έδωσε τον τίτλο του «αρχίατρου». Μάλιστα, ο Ανδρόμαχος είναι ο πρώτος στην επιστήμη του, που του απονεμήθηκε αυτός ο τίτλος!

Πανάκριβο φάρμακο

Το «θηριακό» ήταν ένα αλεξιφάρμακο, ή αντίδοτο, που θεωρείτο πανάκεια για όλες τις αρρώστιες.

Λόγω των πολλών και πολύτιμων συστατικών του, το «θηριακό» ήταν πανάκριβο. Μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να το αγοράσουν. Η παραγωγή του απαιτούσε πολύ χρόνο για τη συλλογή και ζύμωση των βοτάνων και άλλων συστατικών. Αυτά βρίσκονταν σε διαφορετικές περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Επιπλέον, έπρεπε να αποθηκευτεί κάποια χρόνια προκειμένου να ωριμάσει και έτσι να είναι έτοιμο να χρησιμοποιηθεί.

Παρά ταύτα, το «θηριακό» σύντομα έγινε δημοφιλές στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Τον 2^ο αιώνα μ. Χ., ο Γαληνός, ο σπουδαιότερος γιατρός της εποχής, αφιέρωσε ένα ολόκληρο βιβλίο στο «θηριακό». Ένας από τους ασθενείς του, ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, το έπαιρνε σε τακτική βάση.

Από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία μέσω του Δρόμου του Μεταξιού εξαγόταν σε χώρες της Ανατολής, όπως την Περσία, την Ινδία και την Κίνα. Μία κινεζική πηγή του 667 μ. Χ. αναφέρει για πρώτη φορά την εισαγωγή «θηριακού» από τη βυζαντινή αυτοκρατορία.

Το «θηριακό» στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Το μονοπώλιο της Βενετίας

Είναι ενδιαφέρον ότι στον Μεσαίωνα παρασκευή «θηριακού» έχουμε τόσο στη βυζαντινή αυτοκρατορία όσο και σε διάφορες περιοχές της δυτικής Ευρώπης.

Όμως, στην ύστερη περίοδο του Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, το «θηριακό» της Βενετίας θεωρείτο το καλύτερο. Είχε την εμπορική ονομασία «Theriaca andromachi» και αποτελούσε μία από τις πηγές πλούτου της πόλης. Ο όρος «andromachi» είναι αναφορά στον Ανδρόμαχο, τον πρώτο που παρασκεύασε το φάρμακο.

Με τον τρόπο αυτό, οι Βενετοί θεωρούσαν ότι κατοχύρωναν πως το δικό τους σκεύασμα ήταν το «αυθεντικό».

Η δημοφιλία του «θηριακού» απογειώθηκε τον 14^ο αιώνα, εξαιτίας μίας από τις φοβερότερες επιδημίες που έπληξαν την Ευρώπη. Μεταξύ 1347-1351 η πανώλη σκότωσε σχεδόν το 60% του πληθυσμού της Γηραιάς Ηπείρου. Για το λόγο αυτό, η επιδημία ονομάστηκε «Μαύρος Θάνατος». Ο κόσμος πίστευε ότι η επιδημία είχε προκληθεί από φίδια που δηλητηρίαζαν τα ποτάμια. Έτσι, μόνο το «θηριακό» θεωρήθηκε ως αντίδοτο στην πανώλη. Η παραγωγή και η πώληση του αυξήθηκε κατακόρυφα.

Ακόμη και τότε, όμως, μόνο βασιλείς και πλούσιοι μπορούσαν να το προμηθευθούν.

Το 1669, ο διάσημος Γάλλος φαρμακοποιός, Μοσέ Τσαράς (Moyse Charas) δημοσίευσε τη φόρμουλα για το «θηριακό» της Βενετίας , επιδιώκοντας να σπάσει το μονοπώλιο που είχαν οι Βενετοί. Έτσι έγινε γνωστό ότι αυτό περιείχε 64 συστατικά.

Εκτός από τη σάρκα της οχιάς και το όπιο, περιλάμβανε κανέλα, αραβικό κόμμι, μέλι, ρίζες, φλοιούς, μίσχους και φύλλα φυτών, άνθη, φρούτα και σπόρους, έλαια και ρητίνες, άλατα χαλκού και άσφαλτο από τη Νεκρά Θάλασσα.

Στα τέλη του 19^ου ξεκίνησε η σύγχρονη φαρμακολογία και έτσι το «θηριακό» πέρασε στην ιστορία, όσον αφορά την Ευρώπη.

Από το «θηριακό» στο «θεριακλή»

Στην Περσία το «θηριακό» ήταν γνωστό ως «Tiryaq» και αυτοί που το παρασκεύαζαν ως «Tiryaqi». Οι λέξεις αυτές διαδόθηκαν σε όλη τη Μέση Ανατολή και την οθωμανική αυτοκρατορία. Σύντομα, «Tiryaqi» αποκαλούνταν και αυτοί που αγόραζαν και κατανάλωναν «θηριακό».

Επειδή ένα βασικό συστατικό του ήταν το όπιο, πολλοί εθίζονταν σε αυτό. Το αποτέλεσμα ήταν να ξοδεύουν μεγάλα ποσά προκειμένου να έχουν τις καθημερινές δόσεις του σκευάσματος. Έτσι, «Tiryaqi» ονομάστηκαν και αυτοί που ήταν εθισμένοι στο όπιο και όχι μόνο όσοι ήταν με το «θηριακό».

Όταν τον 16^ο αιώνα ξεκίνησε η εισαγωγή του καπνού στη Μέση Ανατολή, «Tiryaqi» αποκαλούνταν και όσοι είχαν εθιστεί και στο κάπνισμα.

Οι Έλληνες στην οθωμανική αυτοκρατορία απέδιδαν το «Tiryaqi» ως «θεριακλής».Η ελληνική λέξη λοιπόν που δηλώνει τον μανιώδη καπνιστή είναι αντιδάνειο από τα περσικά.