Το έθιμο του Κλήδονα και οι φωτιές του Αϊ Γιάννη. Γιατί η εκκλησία αφόριζε τους πολίτες και καθαιρούσε τους ιερείς που ακολουθούσαν το πανάρχαιο έθιμο

Στις 24 Ιουνίου, ανήμερα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, αναβιώνει το έθιμο του Κλήδονα. Αποτελεί το δημοφιλέστερο έθιμο του καλοκαιριού και διατηρεί τις ρίζες του από την αρχαιότητα.

Ανήμερα της γιορτής, οι κάτοικοι σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας ανάβουν φωτιές καταμεσής του δρόμου ενώ ο “Κλήδονας” αποκαλύπτει στις άγαμες κοπέλες τον μελλοντικό τους σύζυγο.

Το “αμίλητο νερό”

Σύμφωνα με το έθιμο, την παραμονή του Αϊ-Γιαννιού, οι ανύπαντρες κοπέλες επιλέγουν σε ποιο από τα σπίτια του χωριού θα “ανοιχτεί ο Κλήδονας”.

Το απόγευμα της παραμονής, ένα μικρό κορίτσι, του οποίου ζουν και οι δύο γονείς, πηγαίνει σε μια πηγή και παίρνει το “αμίλητο” νερό με ένα πήλινο δοχείο, με το “δοχείο του Κλήδονα”, όπως ονομάζεται.

Έπειτα το μεταφέρει στο σπίτι χωρίς να μιλήσει σε κανέναν, ακόμα κι αν επιχειρήσουν να της αποσπάσουν την προσοχή οι περαστικοί ή της μιλήσουν. Γι’ αυτό και το νερό ονομάζεται “αμίλητο” ή “βουβό”.

Αν μιλήσει, το νερό πρέπει να χυθεί και να μεταφερθεί άλλο, “αμίλητο”. Όταν τελικά η κοπέλα φτάσει στο σπίτι, τοποθετεί το νερό σε δοχείο με στενό λαιμό και η κάθε κοπέλα ρίχνει μέσα ένα προσωπικό της αντικείμενο. Ακολουθεί το κλείδωμα και η ασφάλιση του δοχείου.

Ο Κλήδονας σκεπάζεται με πανί ή με μαντίλι κόκκινου χρώματος και στεφανώνεται με φύλλα δάφνης, μυρτιάς και λυγαριάς. Παράλληλα, οι άγαμες κοπέλες προσεύχονται στον Αϊ-Γιάννη και τοποθετούν το δοχείο σε ανοιχτό χώρο, όπου μένει όλη τη νύχτα. Την ίδια νύχτα λέγεται ότι τα κορίτσια βλέπουν στα όνειρά τους το μελλοντικό τους σύζυγο.

Διαβάστε ακόμα: Η μεταφορά της προίκας σε μπαούλα για να μη μείνει η κοπέλα στο «ράφι». Το αναχρονιστικό έθιμο που προκάλεσε κοινωνική κατακραυγή και καταργήθηκε το 1983

Μετά τη δύση του ηλίου οι κοπέλες βγάζουν το κλειδωμένο αγγείο, σκεπασμένο και στεφανωμένο στο ύπαιθρο για να αστρονομιστεί ή να αστριστεί. Επίσης τοποθετείται σε δώμα του σπιτιού ή κάτω από μια τριανταφυλλιά προκειμένου οι νύχτες να είναι μυρωδάτες. Τα άστρα, θεωρείται, πως θα επιδράσουν πάνω στο αγγείο και ο κλήδονας θα λάβει μαντική και τελεστική δύναμη. Τα κορίτσια φυλάνε με βάρδιες το αγγείο.

Πριν την ανατολή του ηλίου και για να μην καταστρέψει το φως του ήλιου, το μαγικό πλέγμα που η προηγούμενη νύχτα έχει δημιουργήσει, το αγγείο μεταφέρεται εντός του σπιτιού, σε σκιερό μέρος, μέχρι να ανοίξει ο κλήδονας.

Το άνοιγμα του Κλήδονα

Όταν προσέλθουν στο σπίτι τα κορίτσια που έχουν ρίξει τα “ριζικάρια” τους, αρχίζει η τελετή του ανοίγματος. Ο κλήδονας ανοίγει από αυτόν που το κλείδωσε. Η ριζικάρισσα δίνει το κόκκινο ύφασμα σε ένα μικρό παιδί που το βάζει στο κεφάλι ή στο λαιμό του και αφού βάλει το χέρι του μέσα στο αγγείο, αρχίζει να βγάζει ένα-ένα τα αντικείμενα σε τυχαία σειρά.

Τα αντικείμενα καθώς βγαίνουν με τυχαία σειρά στο κάθε ένα απαγγέλλεται ένα αυτοσχέδιο δίστιχο-προφητεία για τον κάτοχο του σημαδιού.

Τα δίστιχα δεν είναι μόνο ερωτικά ή προφητικά αλλά και με ελευθεροστομίες και σκωπτικά, σατιρικά.

Μετά το πέρας της συγκέντρωσης ακολουθεί κέρασμα και χορός.

Όταν οι κοπέλες επιστρέφουν στα σπίτια τους προσέχουν ποιο όνομα ή λέξη θα πρωτακούσουν στο δρόμο για να το συσχετίσουν με την “ανοικτή τύχη” τους εκείνη τη βραδιά.

Γιατί η αλαλία και το κόκκινο πανί;

Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία, που είχε ο πατέρας του Ιωάννη Προδρόμου μέχρι να γεννηθεί το παιδί. Γι αυτό έγραψε το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να μιλήσει. Στη λαϊκή παράδοση η διαδικασία, Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας, επειδή μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή, που προσδίδει μυστήριο και ιερότητα.

Το παιδί που έχει και τους δύο γονείς του παραπέμπει στον αμφιθαλή παίδα της αρχαίας Ελλάδας, ο οποίος έκοβε τα κλαδιά που στεφανώνονταν οι νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων. Το κόκκινο χρώμα ταυτίζεται με την ταχύτητα, η οποία θα βοηθήσει να φτάσει η Τύχη γρήγορα σε όσους την έχουν ανάγκη.

Η κάθαρση

Στις 23 Ιουνίου, παραμονή του Αι-Γιαννιού, μετά τη δύση του ηλίου, οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές στα σοκάκια και τις πλατείες των χωριών. Ανταγωνίζονται για τη μεγαλύτερη φωτιά, την οποία αναζωπυρώνουν με άχρηστα αντικείμενα και κυρίως με τα στεφάνια του Μάη. Άνδρες και γυναίκες πηδούν πάνω από τις φωτιές και φωνάζουν:

“Να πηδήξω τη φωθιά, μη με πιάσει η αρρωστιά”

Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά επιφέρει την κάθαρση και οι άνθρωποι απαλλάσσονται από το κακό. Φυσικά αποτελούσε τρόπο διασκέδασης ακόμη και στα αστικά κέντρα όσο υπήρχαν αλάνες και καύσιμη ύλη. Οι πολυκατοικίες που έπιασαν όλους τους ελεύθερους χώρους και τα αυτοκίνητα που είναι παρκαρισμένα στους δρόμους, είναι από τις αιτίες, που στις μεγάλες πόλεις το έθιμο έχει εξαφανισθεί.

Αντίστοιχα έθιμα αναβιώνουν και στη Βόρεια Ευρώπη και συνδέονται με την έναρξη του καλοκαιριού και το Θερινό Ηλιοστάσιο.

Ο ρώσος συνθέτης Μόδεστος Μουσόργκσκι έχει γράψει ένα συμφωνικό ποίημα, με τίτλο “Η Νύχτα του Αγίου Ιωάννη στο Φαλακρό Βουνό”, το οποίο εμπνεύστηκε από τους θρύλους και τις παραδόσεις της γιορτής. Το ολοκλήρωσε στις 23 Ιουνίου 1867.

Στην ταινία της Φίνος Φιλμ “Μανταλένα”, με πρωταγωνιστές την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ, παρουσιάζεται το έθιμο του Κλήδονα. Δείτε το απόσπασμα:

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Το έθιμο του Κλήδονα έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Στην εποχή του Ομήρου, λέγεται ότι χρησιμοποιούσαν τη μαγεία του Κλήδονα για να μαντέψουν τα μελλούμενα. Ο Παυσανίας έγραφε σχετικά με τον Κλήδονα:

“Ο Βωμός του Απόλλωνα σχηματίστηκε από τη στάχτη των σφαγίων. Εδώ συνηθίζεται μαντική από κληδόνων («μαντική δε καθέστηκεν αυτόθι από

κληδόνων»), την οποία ξέρω ότι τη χρησιμοποιούν οι Σμυρνιοί περισσότερο απ’ όλους τους Έλληνες και οι Σμυρνιοί έχουν πάνω από τη πόλη, έξω από το τείχος, ιερό των κληδόνων («κληδόνων ιερόν»). Παλιά οι Θηβαίοι θυσίαζαν ταύρους στον Σπόδιο Απόλλωνα”.

Με την πάροδο του χρόνου, ο Κλήδονας έχασε τον χαρακτήρα της γενικής μαντικής και περιορίστηκε στους ερωτικούς χρησμούς.

Η θεά Κλήδονα σταδιακά αποσύρθηκε, δίνοντας τη θέση της στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Κάτι συνηθισμένο καθώς ο χριστιανισμός συνέχισε τις παραδόσεις αλλάζοντας το χαρακτήρα των εθίμων.

Στους βυζαντινούς χρόνους, την παραμονή του Αγίου Ιωάννη, οι άνθρωποι συναθροίζονταν σε κάποιο σπίτι ή στη γειτονιά, όπου γινόταν τραπέζι σαν να επρόκειτο για γαμήλιο δείπνο. Εκεί παρευρισκόταν κάποιο νεαρό κορίτσι ντυμένο νύφη. Στο τέλος της βραδιάς, ο κάθε παριστάμενος έριχνε ένα αντικείμενο σε ειδικό αγγείο με νερό, από όπου το ανέσυρε στη συνέχεια η “νύφη” υπό μορφή κλήρου ως απάντηση στην ερώτηση του καθένα για το τι επιφύλασσε το μέλλον.

Το έθιμο που καταδίκασε η Εκκλησία

Τον 7ο αιώνα, η εν Τρούλλω Στ’ Οικουμενική Σύνοδος υπό τον Ιουστινιανό τον Β’, καταδίκασε μεταξύ άλλων εθίμων και τον Κλήδονα.

Ζητούσε να αντικατασταθεί με αγιασμό και ευχές ενώ προσδιόριζε και τις ποινές για όσους συμμετείχαν ή απλώς παρακολουθούσαν τον

Κλήδονα. Αν ο παραβάτης ήταν λαϊκός, απλός πολίτης, τότε αυτόματα αφοριζόταν και αν ήταν κληρικός, καθαιρούνταν.

Η πολεμική που ασκήθηκε από την εκκλησία αποτυπώθηκε σε φράσεις όπως “αυτά τα λεν στο Κλήδονα”, “τέτοια να τα λες στον Κλήδονα”, “τέτοια εγώ τα ακούω στον Κλήδονα”, δηλαδή απαξιωτικές εκφράσεις για το δρώμενο που καταντά συνώνυμο της ελαφρότητας.

Ωστόσο, παρ’ όλη την αρνητική στάση της Εκκλησίας, το έθιμο του Κλήδονα επιβίωσε μέχρι σήμερα. Έχει περισσότερο θεατρικό χαρακτήρα με έντονο το φολκλορικό στοιχείο, καθώς ο ορθολογισμός έχει κερδίσει περισσότερο έδαφος και έχει αποδομήσει τις μεταφυσικές λειτουργίες του εθίμου.

αντλήθηκαν πληροφορίες από: Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000 & ″ΤΟ ΈΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ Η Μεταβίβαση και Αναβίωση του στο πέρασμα του χρόνου″, Διπλωματική εργασία, Ζαφειρίου Μαγδαληνή, ΑΠΘ

αρχική φωτογραφία: Ταινιοθήκη της Ελλάδας

Διαβάστε ακόμα στη “ΜτΧ”: Πώς ο εξευτελισμός μιας Πατρινιάς έγινε αποκριάτικο έθιμο; Η δραματική ιστορία της Γιαννούλας Κουλουρού που η αγωνία της να παντρευτεί έγινε μια διαρκής και κακόγουστη φάρσα