Το ελληνικό βιβλίο – θρύλος της φαρμακολογίας. Πώς διασώθηκε και επηρέασε την επιστήμη για χίλια χρόνια

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Ο σημαντικότερος φαρμακολόγος της αρχαιότητας ήταν ο Έλληνας γιατρός Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος που έζησε τον 1^ο αιώνα μ.Χ.

Το έργο του άσκησε μεγάλη επιρροή στη φαρμακολογία και αποτελούσε βασικό επιστημονικό εγχειρίδιο μέχρι και το 1600. Αυτό κατέστη δυνατό γιατί για χίλια χρόνια παράγονταν αντίγραφα του έργου του σε διάφορες γλώσσες από ένα και μοναδικό εικονογραφημένο χειρόγραφο στα ελληνικά από την ύστερη αρχαιότητα.

Το θρυλικό αυτό βιβλίο που βοήθησε να θεμελιωθεί μία επιστήμη έχει διασωθεί και σήμερα φυλάσσεται στην Αυστριακή Βιβλιοθήκη της Βιέννης. Είναι μία από τις πολύ σπάνιες περιπτώσεις όπου το έργο ενός σπουδαίου Έλληνα επιστήμονα σώθηκε σχεδόν αυτούσιο χάρις σ’ ένα χειρόγραφο.

Διοσκουρίδης

Ο Διοσκορίδης ή Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς που έζησε τον 1^ο αιώνα μ. Χ, ήταν διάσημος Έλληνας στρατιωτικός γιατρός στο ρωμαϊκό στρατό.

Όμως είναι γνωστός κυρίως ως ο σημαντικότερος φαρμακολόγος της αρχαιότητας. Ο Διοσκουρίδης μέσω του έργου του Περί ὕλης ἰατρικῆς άσκησε μεγάλη επιρροή στη φαρμακολογία μέχρι το 1600 μ.Χ.

Σε αυτό έχει καταγράψει πάνω από 1000 φαρμακευτικές ουσίες, οι περισσότερες από τις οποίες προέρχονται από φυτά. Εκτός από την πηγή τους, ο Διοσκουρίδης στο βιβλίο του περιέγραφε τις επιδράσεις που είχε το κάθε φάρμακο στον άνθρωπο και για ποιες ασθένειες θα έπρεπε να χορηγείται.

Τις γνώσεις του για τη φαρμακολογία ο Διοσκουρίδης τις απέκτησε ως στρατιωτικός γιατρός υπηρετώντας σε πολλά μέρη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έτσι είχε την ευκαιρία να μελετήσει πληθώρα φυτών αλλά και τον τρόπο παρασκευής τους σε φαρμακευτικές ουσίες από διάφορους λαούς.

Στην περίοδο του Μεσαίωνα το έργο του Διοσκουρίδη ήταν γνωστό εκτός από τη βυζαντινή αυτοκρατορία και στον Αραβικό κόσμο αλλά και στη Δύση. Έτσι υπάρχουν αρκετά αντίγραφα χειρόγραφων του έργου ήδη από τότε.

Αποτελούσε το βασικό έργο φαρμακολογίας μέχρι το 1600, όταν άρχισαν οι ανακαλύψεις νέων φυτών στην Αμερική και άλλες ηπείρους

“Αυτοκρατορικό” χειρόγραφο

Το ότι το έργο του Διοσκουρίδη ήταν τόσο διαδεδομένο για πολλούς αιώνες οφείλεται σ’ ένα πολυτελή χειρόγραφο βιβλίο της Περί ὕλης ἰατρικῆς με εξαιρετική εικονογράφηση των φυτών που βρισκόταν για χίλια χρόνια στην Κωνσταντινούπολη και ήταν στην ιδιοκτησία του εκάστοτε αυτοκράτορα.

Το «αυτοκρατορικό» αυτό βιβλίο θεωρούνταν ότι ήταν αντίγραφο του αυθεντικού χειρόγραφου του ιδίου του Διοσκουρίδη από τον 1^ο αιώνα μ.Χ. και περιβαλλόταν με την αίγλη του θρύλου.

Σε όλη τη βυζαντινή περίοδο ήταν το «επίσημο» χειρόγραφο που χρησιμοποιούταν ως πρωτότυπο για αντίγραφα του έργου που Διοσκουρίδη και δίδονταν σε ξένους ηγέτες κατόπιν αδείας του βυζαντινού αυτοκράτορα.

Η πιο διάσημη περίπτωση ήταν η αραβικής έκδοση του χαλίφη Αμπντ αλ-Ραχμάν Γ΄ (Abd al-Rahman III) της Ισπανίας. Για τη δημιουργία της τον 10^ο αιώνα, ο Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος έστειλε από την Κωνσταντινούπολη στον χαλίφη ένα αντίγραφο του αυτοκρατορικού χειρόγραφου, καθώς και έναν Έλληνα μεταφραστή που γνώριζε αραβικά.

Η διάσωση του βιβλίου στην λεηλασία της Πόλης

Το 1204 όταν οι Φράγκοι της 4^ης Σταυροφορίας κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη λεηλάτησαν και κατέστρεψαν αναρίθμητους πολιτιστικούς θησαυρούς και χειρόγραφα. Το αυτοκρατορικό αντίγραφο του έργου του Διοσκουρίδη στην Κωνσταντινούπολη για άγνωστο λόγο γλύτωσε από τα χέρια τους.

Τον 15ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για ένα λατινικό αντίγραφο που στάλθηκε στον Πάπα και βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού

Το «αυτοκρατορικό» βιβλίο της Περί ὕλης ἰατρικῆς φυλασσόταν στην Πόλη το 1453, όταν έγινε και η δεύτερη Άλωση, αυτή τη φορά από τους Οθωμανούς. Το εκπληκτικό ήταν ότι γλύτωσε και πάλι μέσα στο χάος και την καταστροφή.

Από την Πόλη στη Βιέννη

Ένα αιώνα μετά την Άλωση, το χειρόγραφο βρισκόταν ακόμη στην Κωνσταντινούπολη, στην ιδιοκτησία του Μωυσή Χάμον, ενός αραβόφωνου Εβραίου γιατρού του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς.

Αυτός στα μέσα του 16^ου αιώνα το πούλησε σ’ ένα Φλαμανδό διπλωμάτη του αυτοκράτορα Φερδινάνδου Α’ της Αυστρίας που το μετέφερε στη Βιέννη.

Σήμερα το «αυτοκρατορικό» βιβλίο του Διοσκουρίδη φυλάσσεται στην Αυστριακή Εθνική Βιβλιοθήκη (Österreichische Nationalbibliothek) και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αρχαία επιστημονικά βιβλία, ανυπολόγιστης αξίας. Κάθε σελίδα του αναδεικνύει το υψηλό επίπεδο που είχε φθάσει η επιστήμη και η τέχνη στην ύστερη αρχαιότητα.

Το 1997 σε αναγνώριση της μεγάλης ιστορικής του σημασίας το χειρόγραφο εγγράφηκε στο Μητρώο Προγραμμάτων Μνήμης του Κόσμου της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Το αντίγραφο της πριγκίπισσας

Το χειρόγραφο δημιουργήθηκε περίπου το 515 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη για μια πριγκίπισσα, την Ανίκια Ιουλιανή (Anicia Juliana) κόρη του Ολύμβριου, ενός από τους τελευταίους αυτοκράτορες της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ως εκ τούτου, έχει σήμερα τον επίσημο τίτλο «Κώδικας Juliana Anicia».

Η Ανίκια ζούσε στην Κωνσταντινούπολη και το χειρόγραφο αφιερώθηκε σε αυτή για να τιμηθεί για το γεγονός ότι υπήρξε δωρήτρια μιας εκκλησίας στα προάστια της πόλης.

Στο χειρόγραφο υπάρχει πορτραίτο της Ανίκιας να πλαισιώνεται από προσωποποιήσεις της Μεγαλοψυχίας και της Φρόνησης. Στα πόδια της γονατίζει μια άλλη προσωποποίηση, με την ένδειξη «Ευγνωμοσύνη των Τεχνών».

Τα 491 φύλλα του χειρόγραφου είναι από βελούδο και έχουν διαστάσεις 37 x 30 εκατοστά. Περιέχουν περισσότερες από 400 εικόνες κυρίως φυτών και ορισμένων ζώων. Οι περισσότερες απ’ αυτές είναι αρκετά ρεαλιστικές ώστε να βοηθήσουν έναν φαρμακολόγο στην αναγνώριση κάθε φυτού.

Υπάρχουν 383 σωζόμενες ολοσέλιδες εικονογραφήσεις φυτών από τις αρχικές 435 εικονογραφήσεις

Μικρογραφίες

Στο χειρόγραφο υπάρχουν επίσης και εικόνες στις προμετωπίδες με τη μορφή μιας σειράς ολοσέλιδων μικρογραφιών. Αυτές περιλαμβάνουν το πορτραίτο της Ανίκιας στην οποία είναι αφιερωμένο το βιβλίο, πορτραίτο του Διοσκουρίδη, καθώς και ομάδας επτά διάσημων φαρμακολόγων της αρχαιότητας.

Ο πιο προβεβλημένος απ’ αυτούς είναι ο Γαληνός. Ο Διοσκουρίδης εμφανίζεται και σε αυτή την ομάδα επιστημόνων.

Κάθε μία από τις φιγούρες είναι ένα αυτοτελές πορτρέτο και πιθανότατα διαμορφώθηκε με βάση τα πορτραίτα των συγγραφέων από τις πραγματείες των έργων τους στην αρχαιότητα. Οι επτά μορφές περιέχονται σε ένα περίτεχνο διακοσμημένο πλαίσιο.

Το φόντο είναι φύλλο χρυσός, που τοποθετεί τις φιγούρες σε έναν αφηρημένο χώρο. Αυτό είναι το παλαιότερο γνωστό χειρόγραφο που χρησιμοποιεί ένα συμπαγές χρυσό φόντο.

Τα άλλα έργα του χειρόγραφου

Εκτός από το κείμενο του Διοσκουρίδη, το βιβλίο συμπεριλαμβάνει και τρεις άλλες αρχαίες επιστημονικές πραγματείες, το Carmen de herbis του Ρούφου με θέμα τα βότανα, μια παράφραση ορνιθολογικής πραγματείας κάποιου Διονυσίου που ίσως είναι ο Διονύσιος από τη Φιλαδέλφεια, και μια παράφραση της πραγματείας του Νικάνδρου για τη θεραπεία από δαγκώματα φιδιών.

Η παράφραση της πραγματείας περί πτηνών του Διονυσίου είναι σε τρία βιβλία και συμπεριλαμβάνουν εικονογραφήσεις πουλιών υψηλής καλλιτεχνικής αξίας που είναι πιστά στη φύση σε μορφή και χρώμα.

Τα περισσότερα από τα πουλιά είναι εύκολα αναγνωρίσιμα. Αυτό το χειρόγραφο, ωστόσο, είναι η παλαιότερη σωζόμενη εικονογραφημένη πραγματεία για τα πουλιά.

Εγχειρίδιο στο “αυτοκρατορικό” νοσοκομείο

Αν και το «αυτοκρατορικό» βιβλίο της Περί ‘ ὕλης ἰατρικῆς δημιουργήθηκε στις αρχές του 6^ου αιώνα μ. Χ. ως πολυτελές αντίγραφο, στους μετέπειτα αιώνες χρησιμοποιήθηκε καθημερινά ως συμβουλευτικό εγχειρίδιο στο αυτοκρατορικό νοσοκομείο της Κωνσταντινούπολης.

Σε μία σελίδα του υπάρχει ένα σημείωμα που αναφέρει ότι ένας νοσοκόμος εκεί ονόματι Ναθαναήλ το βιβλιοδέτησε το 1406. Επίσης, την ίδια χρονιά ο λόγιος Ιωάννης Χορτασμένος πρόσθεσε πίνακα περιεχομένων καθώς και εκτενή σχόλια.

Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο επόμενος κάτοχος του βιβλίου έγραψε με το χέρι το όνομα κάθε φυτού στα αραβικά και τα εβραϊκά.

Αυτός μπορεί να ήταν ο Μωυσής Χαμόν ή κάποιος πρόγονός του.