Την ζάχαρη πωλούσαν τα φαρμακεία ως είδος πολυτελείας. Η προέλευσή της και τα πρώτα εργοστάσια ζάχαρης στην Ελλάδα

Στο πέρασμα των αιώνων, η ζάχαρη εξελίχθηκε στην πιο δημοφιλή γλυκαντική ουσία. Την προσθέτουμε στα γλυκά, τα ροφήματα και τα ποτά και, έτσι, οι γεύσεις τους γίνονται πιο νόστιμες και, κατ’ επέκταση, πιο ελκυστικές. H ιστορία της ζάχαρης είναι συνδεδεμένη με την ιστορία του πολιτισμού.

Η διάδοση της ζάχαρης από την Ανατολή στη Δύση

Προήλθε από τη σανσκριτική λέξη śarkara, που σήμαινε άμμος ή χαλίκι. H παρασκευή της ήταν γνωστή στις Ινδίες από την 1η χιλιετία π.Χ.. Σύντομα έγινε γνωστή και στον περσικό κόσμο και λέγεται πως οι Πέρσες ήταν οι πρώτοι που έφτιαξαν κρυσταλλική ζάχαρη.

Τον 4ο αιώνα π.Χ., οι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου ανακάλυψαν στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού ένα καλάμι που δίνει “μέλι χωρίς μέλισσες”: το ζαχαροκάλαμο.

Τον 7ο αιώνα μ.Χ., οι Άραβες επέκτειναν την καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου στη λεκάνη της Μεσογείου. Έτσι, εργαστήρια παραγωγής ζάχαρης δημιουργήθηκαν στη Ρόδο, την Κύπρο, την Αίγυπτο, τη Βόρεια Αφρική, τη Σικελία, τις Βαλεαρίδες Νήσους και τη Νότια Ισπανία.

Ειδικά, η Κύπρος εξελίχθηκε στο μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής ζάχαρης στη Μεσόγειο.

Κι αυτό, διότι, από τις αρχές του 14ου αιώνα, οι Ενετοί διατηρούσαν μεγάλες φυτείες ζαχαροκάλαμων στο νησί.

Η ζάχαρη έφτασε στην Κεντρική Ευρώπη τον 12ο αιώνα από τους Σταυροφόρους που τη μετέφεραν από τη Συρία. H εισαγωγή της κατέστη δυνατή από το λιμάνι της Βενετίας και η πώλησή της γινόταν σε πολύ υψηλή τιμή από τα φαρμακεία σαν πολύτιμο, εξωτικό προϊόν.

“Εκείνη την εποχή, η ζάχαρη ήταν ένα πολύ ακριβό είδος. Η τιμή ήταν 10 φορές πιο ακριβή απ’ ό,τι του μελιού“, ανέφερε στη “ΜτΧ” η Αντωνία Ματάλα, καθηγήτρια διατροφής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

Η μαζική εξάπλωσή της χάρη στους σκλάβους

H ανακάλυψη του Νέου Κόσμου άλλαξε πλήρως τη γεωγραφική πορεία της ζάχαρης. Η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου ήταν μια πολύ κοπιαστική εργασία και απαιτούσε πλήθος φθηνών εργατικών χεριών.

Για να τα εξασφαλίσουν, οι Ισπανοί και Πορτογάλοι αποικιοκράτες επιδόθηκαν σε μαζικό υπερατλαντικό δουλεμπόριο. Όχι μόνο στρατολόγησαν και εκμεταλλεύτηκαν ντόπιους σκλάβους, αλλά και εισήγαγαν εκατομμύρια από την Αφρική.

Οι τελευταίοι υπέφεραν όχι μόνο από τις εξαντλητικές συνθήκες δουλείας στις φυτείες των ζαχαροκάλαμων στα νησιά της Καραϊβικής, αλλά και από τα βασανιστήρια των αποικιοκρατών. Η κ. Ματάλα επιβεβαιώνει αυτή την πρακτική:

“Οι δούλοι άφηναν τα κόκαλά τους στις φυτείες. Έτσι, η ζάχαρη παράχθηκε σε μεγάλες ποσότητες και σε πολύ πιο προσιτή τιμή“,

Στην Ευρώπη, τα επόμενα χρόνια, το ζαχαροκάλαμο υποκαταστάθηκε από το ζαχαρότευτλο.

Τα πρώτα εργοστάσια παραγωγής ζάχαρης στην Ελλάδα

Το μέλι, το οποίο αφθονούσε στις ελληνικές επαρχίες, και το πετιμέζι, που ως γνωστόν βγαίνει από το μούστο, ήταν οι βασικές γλυκαντικές ύλες στην αρχαία Ελλάδα.

Η ζάχαρη εισήχθη στην Ελλάδα πολύ αργότερα. Τα ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας την δοκίμασαν τον 20ο αιώνα. Οι προσπάθειες, όμως, για την παραγωγή της ξεκίνησαν λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους.

Tο 1842, κοντά στο χωριό Kαινούργιο έξω από τα Καμμένα Βούρλα, ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό ζαχαρουργείο ύστερα από σύμβαση που υπέγραψε το Eλληνικό Δημόσιο με γαλλοβελγική εταιρία. Όμως, το εργοστάσιο χρεοκόπησε και η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε.

Tο 1892, θεμελιώθηκε το “ΣAKXAPOΠOIEION XPHΣTAKH ZΩΓPAΦOY” στο χωριό Λαζαρίνα της Καρδίτσας. Ήταν το πρώτο υπερσύγχρονο εργοστάσιο ζάχαρης στα Βαλκάνια.

Το ίδρυσε ο Χρηστάκης Ζωγράφος, πλούσιος τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη και μετέπειτα στο Παρίσι, μαζί με τους γιους του, Γιώργο και Σόλωνα. Είχε αγοράσει 11 τσιφλίκια στους νομούς Καρδίτσας και Τρικάλων, συνολικής έκτασης 64.000 στρεμμάτων, που καλλιεργούσαν 400 οικογένειες αγροτών.

Ένα από αυτά, στην περιοχή Κιούρκα, το αξιοποίησε για να αναπτύξει ζαχαρουργείο. Προτού αρχίσουν οι εργασίες ανοικοδόμησής του, ο Ζωγράφος ζήτησε τη βοήθεια Ελλήνων και ξένων γεωπόνων και ειδικών επιστημόνων, οι οποίοι τον διαβεβαίωσαν ότι το έδαφος ήταν κατάλληλο για την καλλιέργεια και παραγωγή τεύτλων.

Το Δεκέμβριο του 1894, έγιναν τα εγκαίνια του εργοστασίου. Διέθετε 3.250 μηχανήματα, πάνω από 400 εργαζομένους και η συνολική παραγωγή ζάχαρης πλησίαζε τους 8.000 τόνους.

Παρόλα αυτά, ο σκληρός ανταγωνισμός της ξένης ζάχαρης, η βαριά φορολογία και η αδυναμία καταπολέμησης των ζωικών εχθρών των τεύτλων οδήγησαν το ελληνικό ζαχαρουργείο σε κλείσιμο το 1909.

Στις μέρες μας, μπορεί να δει κανείς τις εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις του πάλαι ποτέ κραταιού ζαχαρουργείου. Κοντά σε αυτές, είχαν χτίσει τα σπίτια τους οι Γραλιστινοί, κάτοικοι του διπλανού χωριού Ελληνόπυργος που τότε ονομαζόταν Γράλιστα. Ερείπια των οικημάτων σώζονται επίσης.

Η διείσδυση της ζάχαρης στη διατροφή των Ελλήνων

Από το 19ο αιώνα και μετά, η ζάχαρη κυριάρχησε στη διατροφή όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά και όλων των υπόλοιπων λαών. Η υπερβολική κατανάλωσή της, όμως, οδήγησε σε όξυνση προβλημάτων υγείας, όπως η παχυσαρκία και η τερηδόνα.

“Η ζάχαρη είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είδους που από πολυτελείας έγινε καθημερινό και ακόμα περισσότερο αναδείχθηκε σε ένα δημόσιο κίνδυνο όπως είναι σήμερα“, είπε στη “ΜτΧ” η Αντωνία Ματάλα.

“Συνολικά, η κατανάλωση ζάχαρης είναι πολύ υψηλότερη από τις συστάσεις, βάσει των οποίων δεν πρέπει να ξεπερνάει το 10% της συνολικής ενεργειακής μας αξίας.

Και αυτό έχει αντίστοιχες συνέπειες στο μέλλον. Ένα παιδί με μεγάλο βάρος και παχυσαρκία έχει πολύ αυξημένες πιθανότητες να παραμείνει έτσι και στην ενήλικη ζωή του και να εμφανιστούν πολύ πιο γρήγορα χρόνια νοσήματα“, επεσήμανε στη “ΜτΧ” η Εμμανουέλλα Μαγριπλή, επίκουρη καθηγήτρια διατροφικής επιδημιολογίας και δημόσιας υγείας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η ζάχαρη ως “φάρμακο” μετά τον πόλεμο

Στη διάρκεια του Mεσοπολέμου, πάντως, όπου η Ελλάδα “πεινούσε”, η ζάχαρη είχε ευεργετικά αποτελέσματα στη διατροφή των νοικοκυριών. Ιδιαίτερα για τα παιδιά αποτέλεσε την κυριότερη πηγή ενέργειας.

Ο Ευάγγελος Καραμανές, διευθυντής του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, ανέφερε στη “ΜτΧ“:

“Επειδή έδινε γρήγορα ενέργεια, χρησιμοποιείτο στην πιο απλή μορφή, την οποία γνώριζαν οι παλιές γενιές: πάνω σε μια βρεγμένη φέτα ψωμί. Συνήθως ήταν το προσφάγι των παιδιών. Ακόμη, δηλαδή, και σε ένα διάλειμμα στο σχολείο, γύρω στις 10-11 το πρωί, και το απόγευμα στο παιχνίδι, ήταν κάτι πολύ διαδεδομένο“.

Σήμερα, βέβαια, θα θεωρείτο μια συνήθεια ιδιαίτερως ανθυγιεινή, αλλά εκείνη τη περίοδο του Mεσοπολέμου, όταν άρχισαν οι πρώτες προσπάθειες να στηριχθεί ένας πληθυσμός με σοβαρά προβλήματα διατροφικών ελλείψεων, η παροχή γλυκαντικών με ζάχαρη ήταν πολύ χρήσιμη“.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Pixabay