Η βυζαντινή πριγκίπισσα που έμαθε τους Γερμανούς να κάνουν μπάνιο και να τρώνε με πιρούνι. Η πεθερά της, τη μισούσε!

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η Θεοφανώ (955–991) ήταν αυτοκράτειρα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως σύζυγος του Γερμανού αυτοκράτορα Όθωνα Β’  και αργότερα αντιβασίλισσα του γιου τους, Όθωνα Γ’ . Η ανιψιά του Ιωάννη Α’  Τσιμισκή υπήρξε μια δυναμική και ικανή ηγεμονίδα που γνώρισε στους Γερμανούς και άλλους δυτικοευρωπαϊκούς λαούς, την αξία του καθημερινού μπάνιου, τα πιρούνια, τη διπλωματία αντί του πολέμου και τη μέριμνα για το λαό. Η παιδεία και η νομική σε αυτές τις χώρες ξεκίνησαν από την βυζαντινή πριγκίπισσα που είχε και η ίδια υψηλή μόρφωση και άρτια άποψη για το πώς πρέπει να ασκεί τα καθήκοντά του ένας σωστός ηγεμόνας.

Νύφη από την Κωνσταντινούπολη

Όταν ο γερμανός Όθωνας Α΄, αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αναζητούσε μία βυζαντινή πριγκίπισσα για τον ομώνυμο γιο και διάδοχό του, ο Ιωάννη Α’  Τσιμισκής (969–976) αποφάσισε το 972 να του δώσει μία ανιψιά του, τη Θεοφανώ. Πιθανόν ήταν η κόρη του κουνιάδου του αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Σκληρού.

Μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ του Ιωάννη Τσιμισκή και αντιπροσωπείας του Όθωνα Α΄ , η Θεοφανώ και ο Όθωνας Β’  παντρεύτηκαν τον Απρίλιο του 972 στη Ρώμη. Την ίδια μέρα το ζευγάρι στέφθηκε αυτοκράτορας και αυτοκράτειρα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

“Καλός” πεθερός-“κακιά” πεθερά

Η Θεοφανώ έφερε μαζί της από την Κωνσταντινούπολη μία μεγάλη συνοδεία με διπλωμάτες, λόγιους και υπηρέτες καθώς και ένα αμύθητο θησαυρό.

Ο πεθερός της καλοδέχτηκε τη Θεοφανώ. Όμως, στην αυλή του Όθωνα Α΄ στη Σαξονία, η βυζαντινή πριγκίπισσα συνάντησε πολλές αντιδράσεις και φθόνο εξαιτίας της καταγωγής και μόρφωσής της. Η χειρότερη πολέμιός της ήταν η πεθερά της, η Αδελαΐδα της Ιταλίας. Αποκαλούσε περιφρονητικά τη Θεοφανώ «αυτή η Ελληνίδα».

Όταν το 973, ο Όθωνας Β’  διαδέχθηκε τον αποθανόντα πατέρα του, η Θεοφανώ άρχισε να συνοδεύει τον σύζυγό της σε όλα τα ταξίδια του στην αχανή αυτοκρατορία.

Κυβερνά με τον σύζυγό της

Το όνομά της  αναφέρεται περίπου στο ένα τέταρτο των επίσημων εγγράφων του αυτοκράτορα. Έχει υπολογιστεί ότι στα δέκα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα Β΄ , η Θεοφανώ είχε συμμετοχή σε τουλάχιστον 76 αποφάσεις του που είχαν να κάνουν με τη διακυβέρνηση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Αυτά αποδεικνύουν την προνομιακή της θέση καθώς και το ενδιαφέρον και την επιρροή που είχε για τις κρατικές υποθέσεις.

Η Θεοφανώ υπήρξε ο βασικός σύμβουλος του νεαρού αυτοκράτορα. Οι μελετητές θεωρούν ότι επηρέαζε ακόμη και αποφάσεις του Όθωνα όπου δεν εμφανίζεται το όνομά της. Η Θεοφανώ έδειξε επίσης διπλωματικές ικανότητες στις διαπραγματεύσεις με ντόπιους και ξένους ηγεμόνες.

Εκπολιτιστικό έργο

Ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι εισήγαγε πολλά βυζαντινά πολιτισμικά στοιχεία στην αυλή της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας -και κατ’ επέκταση στη Δυτική Ευρώπη. Αυτό ισχύει για το πρωτόκολλο, ντύσιμο, σκεύη, έπιπλα, κοσμήματα, διατροφικές συνήθειες, ακόμη και την προσωπική υγιεινή. Το γεγονός ότι έκανε μπάνιο κάθε μέρα προκάλεσε εντύπωση στους Γερμανούς αριστοκράτες, που σπάνια πλένονταν.

Οι βυζαντινοί λόγιοι που έφερε μαζί της η Θεοφανώ στη Σαξονία βοήθησαν στην ανάπτυξη της παιδείας και ειδικά της νομικής στην αυτοκρατορία. Η λατρεία του Αγίου Νικολάου στη Δυτική Ευρώπη ξεκινά με τη Θεοφανώ. Λέγεται επίσης ότι αυτή ήταν που εισήγαγε την αμπελουργία στη νότια Γερμανία, και συγκεκριμένα στην περιοχή του Ρήνου.

Ανάμεσα σε όλα τ’ άλλα, η βυζαντινή πριγκίπισσα έμαθε στους υπηκόους της που ήταν κυρίως Γερμανοί και Γάλλοι να μην τρώνε με τα χέρια. Όπως σημειώνουν οι χρονικογράφοι της εποχής, η Θεοφανώ έφερε μαζί της από την Κωνσταντινούπολη “ένα χρυσό εργαλείο με δύο μύτες με το οποίο έφερνε την τροφή στο στόμα της”. Έτσι, στις επίσημες συνεστιάσεις έδειχνε στους έκπληκτους ντόπιους αριστοκράτες πώς να χρησιμοποιούν το πιρούνι αντί να τρώνε με τα χέρια.

Τα κουτσομπολιά της πεθεράς

Η Θεοφανώ και ο σύζυγός της, Όθωνας Β΄ , επανειλημμένως συγκρούστηκαν με τη «βασιλομήτορα» Αδελαΐδα για πολλά θέματα. Ως προηγούμενη αυτοκράτειρα, η Αδελαΐδα είχε πολλούς καλοθελητές-αυλοκόλακες στον κύκλο της. Αυτοί προκειμένου να την ευχαριστούν έκαναν τη “ξένη νύφη” στόχο κουτσομπολιών και αρνητικών σχολίων.

Κάποιοι την κατηγόρησαν ότι ήταν “ομιλητική” και ότι εισήγαγε στη Δυτική Ευρώπη πολυτελή ενδύματα και κοσμήματα. Άλλοι γιατί έκανε κάθε μέρα μπάνιο!

Ένας μάλιστα από τους επικριτές της, ο θεολόγος Πέτερ Ντάμιαν, για να διαβάλει ακόμη περισσότερο τη Θεοφανώ ισχυριζόταν ότι ενώ ήταν αυτοκράτειρα είχε ερωτικό δεσμό μ’ ένα Έλληνα μοναχό. Επρόκειτο για τον Ιωάννη Φιλάγαθο που ήταν δάσκαλος του γιου της και ο οποίος αργότερα έγινε πάπας, αν και σύμφωνα με τη δυτική εκκλησία θεωρείται “αντίπαπας” (αντικανονικά εκλεγμένος πάπας).

Αυτοκράτειρα-αντιβασίλισσα

Ο Όθωνας Β’ πέθανε ξαφνικά στις 7 Δεκεμβρίου 983 σε ηλικία 28 ετών, πιθανότατα από ελονοσία. Ο τρίχρονος γιος του, Όθωνας Γ’, είχε ήδη ανακηρυχθεί «Βασιλεύς Ρωμαίων».

Τα Χριστούγεννα του 983, η Θεοφανώ τον έστεψε αυτοκράτορα, με την ίδια να κυβερνά ως αυτοκράτειρα-αντιβασίλισσα για λογαριασμό του. Με αυτή την ιδιότητα, κυβέρνησε την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία για πέντε χρόνια από το 985 μέχρι το θάνατό της το 991.

Οι σχέσεις της με την πεθερά της, την Αδελαΐδα, παρέμεναν πάντα τεταμένες.

Η διακυβέρνηση της Θεοφαν0ύς

Η πρώτη της πράξη ως αντιβασίλισσα ήταν να εξασφαλίσει τον γιο της, Όθωνα Γ’ , ως κληρονόμο της αυτοκρατορίας. Η Θεοφανώ επίσης φρόντισε και τις τρεις κόρες που απέκτησε με τον Όθωνα. Τις μόρφωσε και όταν μεγάλωσαν τις έκανε ηγούμενες σε σημαντικά μοναστήρια της Γερμανίας που είχαν πολιτική επιρροή στην αυτοκρατορία.

Η Θεοφανώ προώθησε το εμπόριο με γειτονικές χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των Αράβων. Ακολουθώντας το παράδειγμα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, προτιμούσε τη διπλωματία αντί τον πόλεμο με γειτονικές δυνάμεις. Όμως, γνωρίζουμε μία περίπτωση, το 987, όπου συμμετείχε σε μια πετυχημένη εκστρατεία ως επικεφαλής των αυτοκρατορικών δυνάμεων.

Γενικότερα, στην περίοδο της αντιβασιλείας της Θεοφανούς, υπήρχε ειρήνη στη Δυτική Ευρώπη και απουσία σοβαρών κρίσεων.

Στο Βορρά, σύναψε μια συνθήκη με τον Ερίκ τον Νικηφόρο, που θεωρείται ο πρώτος βασιλιάς της Σουηδίας. Επίσης, έστειλε απεσταλμένους στον Βλαδίμηρο τον Μέγα του Κιέβου, ο οποίος ήταν παντρεμένος με τη βυζαντινή πριγκίπισσα Άννα, αδελφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου. Είναι πολύ πιθανόν οι δύο γυναίκες να γνωρίζονταν από την εποχή που ήταν ακόμη στην Κωνσταντινούπολη. Η Θεοφανώ υιοθέτησε επίσης το βυζαντινό πρότυπο σχέσεων αυτοκράτορα και πατριάρχη στις σχέσεις της με τον πάπα.

Ζωντανή μνήμη

Το 988 η Θεοφανώ άρχισε να ασθενεί και πέθανε τελικά το 991 σε ηλικία 36 ετών στο Ναϊμέχεν (Nijmegen) στην Ολλανδία. Τάφηκε στην εκκλησία του Αγίου Πανταλέοντα (Πανταλέων-Παντελεήμων) στην Κολωνία. Πρόκειται για μία εκκλησία που η σημερινή της πρόσοψη χτίστηκε από τη Θεοφανώ και στην οποία είχε ζητήσει να ταφεί.

Επειδή ο Όθων Γ’  ήταν ακόμη ανήλικος, η γιαγιά του η Αδελαΐδα ανέλαβε την αντιβασιλεία. Σύμφωνα με τους χρονικογράφους της εποχής, η «κακιά» πεθερά δεν μπορούσε να κρύψει τη χαρά της που επιτέλους είχε ξεφορτωθεί «εκείνη την Ελληνίδα».

Προκειμένου να ξεχαστεί η μνήμη της, απαγόρευσε να της γίνονται μνημόσυνα. Όμως, ο γιος της πάντα θυμόταν τη Θεοφανώ. Όταν ενηλικιώθηκε έδιωξε τη γιαγιά του από την αυλή του και θέλησε να συνεχιστεί η στενή σχέση με την Κωνσταντινούπολη. Δυστυχώς, πέθανε πριν προλάβει να παντρευτεί και αυτός μία βυζαντινή πριγκίπισσα όπως είχε κάνει ο πατέρας του.

Σήμερα το όνομα της Θεοφανούς υπάρχει σε δρόμους των γερμανικών πόλεων Ρόντενκιρχεν, Βρέντεν, και Κβέντλινμπουργκ. Μάλιστα, στην τελευταία πόλη ένα από τα καλύτερα ξενοδοχεία και καφέ φέρουν το όνομα Theophano προς τιμή της.

Στις 16 Φεβρουαρίου 2019 στο Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης ανακοινώθηκε η θεσμοθέτηση του πανευρωπαϊκού βραβείου «Αυτοκράτειρα Θεοφανώ» που θα απονέμεται μία φορά το έτος από το ομώνυμο ίδρυμα (Theophano Foundation). Θα βραβεύονται με αυτό πρόσωπα ή οργανισμοί για τη συμβολή τους “στην κατανόηση των αρχών που συνιστούν την ευρωπαϊκή ιδέα, όπως και των ιστορικών αλληλοεξαρτήσεων των εθνών“.