“Θάλασσα λεβεντοπνίχτρα, θάλασσα φαρμακερή”. Πότε και για ποιο ναυάγιο γράφτηκε το τραγούδι των χαμένων ναυτικών

Γράφει ο συνεργάτης μας, ιστορικός ερευνητής Στέφανος Μίλεσης

Το περιοδικό “Ναυτικά Χρονιά” το 1957 κυκλοφόρησε βιβλίο με τίτλο “Γράμματα από τους ωκεανούς” με συγγραφέα τον Θανάση Π.

Επρόκειτο για τον Αθανάσιο Παπαναστασόπουλο ο οποίος εκτός από ναυτικός υπήρξε και περίφημος συγγραφέας ναυτικών χρονογραφημάτων.

Οι παλαιότεροι τον άκουγαν στις εκπομπές με τίτλο “Ελληνική Θάλασσα” του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών.

Η μαρτυρία του συγγραφέα

Οι περιγραφές από τα παθήματα των ναυτικών του εμπορικού ναυτικού κρατούσαν αμείωτο το ενδιαφέρον των ακροατών, ακόμα και εκείνων που δεν είχαν καμία σχέση με τη θάλασσα. Συχνά ο Παπαναστασόπουλος κατέγραφε στιγμές της ναυτικής ιστορίας του εμπορικού ναυτικού, που έζησε ο ίδιος ως ναυτικός, αλλά και ιστορίες που άκουσε ή βίωσε ως παιδί ακόμα.

“Ήμουν παιδί ως δέκα πέντε χρόνων (το 1916), όταν γινόταν στον Άγιο Νικόλα του Πειραιά το μνημόσυνο, ύστερα από χαμό του ΔΟΜΕΣΤΙΝΗ. Ήταν ένα από τα φορτηγά της εποχής. Και είχε χαθεί σύψυχο. Κανείς δεν ήξερε το γιατί, ούτε το πού. Τον περίμεναν, τον περίμεναν, ως που το πήραν απόφαση.

Χάθηκε ο ΔΟΜΕΣΤΙΝΗΣ με τριάντα τόσες ψυχές

Αποφασίστηκε λοιπόν, το μνημόσυνο στον Άγιο Νικόλα. Γέμισε η εκκλησία κόσμο. Μαυροφορεμένες, πονεμένους, φίλους, γνωστούς, περίεργους.

Τελείωσε η ψαλμωδία, έγιναν οι παρηγοριές. Και ποιον να πρωτοπαρηγορήσει και να συλλυπηθεί κανείς; Και ποιος δεν είχε στη σκέψη του κάποιον δικόν του, όπου ανοίχθηκε, στις θάλασσες για μην ξαναγυρίσει;

Όταν βγήκαμε από την Εκκλησία, γίνηκε κάτι που ποτέ… ποτέ δεν ξεχνώ. Είχε παραταχθεί εκεί η χορωδία του λαϊκού μαέστρου του (Νικολάου) Κόκκινου. Άρχισε ένα νέο τραγούδι, όπου είχε συνθέσει ο μαέστρος ακριβώς για το θέμα:

“Θάλασσα λεβεντοπνίχτρα, θάλασσα φαρμακερή…”

Όλοι σώπασαν. Όλοι έμειναν εκεί πετρωμένοι ακίνητοι, ως την τελευταία στροφή του τραγουδιού. “Δεν εχόρτασες ακόμα, θάλασσα τόσον καιρό!”.

Όταν σταμάτησε η χορωδία το τι επακολούθησε δεν λέγεται.

Άρχισε ένας κοπετός, ένα καθολικό κλάμα, όπου ξεκίνησε απ΄ τον Άγιο Νικόλα, ξεχύθηκε στους δρόμους για να κλαίει ύστερα όλος ο Πειραιάς.

Και το γλυκύτατο τραγούδι του Κόκκινου, γρήγορα έγινε το τραγούδι της εποχής, μπήκε στις λατέρνες, το τραγούδαγαν στις καντάδες με κιθάρες, το τραγούδαγαν στις ταβέρνες, στις γιορτές, στα πανηγύρια. Όχι μόνο στον Πειραιά και στην Αθήνα.

Έφθασε ως το τελευταίο νησί, στο τελευταίο χωριό και ζει ακόμη ως τις μέρες μας για να μας θυμίζει το θαλασσινό δράμα”. [1]

Το αγνοούμενο φορτηγό πλοίο

Το φορτηγό πλοίο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΟΜΕΣΤΙΝΗΣ εξαφανίστηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1916 χωρίς ποτέ κανείς να μάθει κάτι για αυτό.

Είχε αναχωρήσει από τη Νέα Υόρκη για τον Πειραιά και το πλήρωμά του κηρύχθηκε αρχικά αγνοούμενο.

Δύο χρόνια αργότερα, το υπουργείο επί των Ναυτικών, με έγγραφό του στις 25 Οκτωβρίου του 1918 ζήτησε από τον Κεντρικό Λιμενάρχη Πειραιώς να προβεί στην διαγραφή του ατμόπλοιου από τα νηολόγια Πειραιώς.

Όμως οι οικογένειες των ναυτικών, οι περισσότερες των οποίων ζούσαν στον Πειραιά, είχαν ήδη πραγματοποιήσει κατά τα τέλη του 1916 μνημόσυνο, θεωρώντας τα οικεία τους πρόσωπα νεκρά.

Το μνημόσυνο αυτό είχε πραγματοποιηθεί στον Άγιο Νικόλαο Πειραιώς και είχαν παρευρεθεί εκτός από τις οικογένειες των θυμάτων, και πλήθος κόσμου.

Ο εφοπλιστής Δομεστίνης

Η αιτία προσέλευσης ήταν πως ο εφοπλιστής και σιτέμπορος Γεώργιος Δομεστίνης (1878 – 1940) ήταν επίσης πρόσωπο γνωστό στον Πειραιά με καταγωγή από την Σύρο. Και η εταιρεία του είχε ξεκινήσει από τη Σύρο το 1870.

Η πατρική του οικία στον Πειραιά βρισκόταν στην οδό Καραΐσκου 101, ενώ τα γραφεία της εταιρείας του βρίσκονταν επίσης σε μέγαρο δικής του ιδιοκτησίας επί της Λεωφόρου Σωκράτους 38 (σημερινή Ηρώων Πολυτεχνείου). Μάλιστα χρόνια αργότερα εκεί θα εγκατασταθεί το ιδιωτικό εκπαιδευτήριο ΠΛΑΤΩΝ.

Ο Γ. Δομεστίνης είχε εκλεγεί και δημοτικός σύμβουλος Πειραιά και συνεπώς ήταν γνωστός στους πειραιώτικους κύκλους από όπου προφανώς είχε αντλήσει και το δυναμικό των πλοίων του.

Είναι ευνόητο πως κάτω από τέτοιες περιστάσεις το ναυάγιο δικού του πλοίου, θα βύθιζε τον Πειραιά στο πένθος, αφού οι ναυτολογούμενοι στο μεγαλύτερο μέρος τους θα ήταν κάτοικοι της πόλης.

Ποιος ήταν ο συνθέτης του τραγουδιού

Ο μαέστρος Νικόλαος Κόκκινος (1864 – 6 Ιαν. 1920) γεννημένος στην Πλάκα στην Αθήνα υπήρξε επίσης δημοφιλής στον Πειραιά. Ήταν πραγματικός εκφραστής του λαού που τον αγαπούσε παρότι αυτοδίδακτος.

Έκανε μια προσπάθεια στο Ωδείο Αθηνών να μάθει τρομπέτα και προσλήφθηκε σε μια μπάντα που συνόδευε τον Βασιλιά Γεώργιο Α’ στα ταξίδια που έκανε με την θαλαμηγό του την ΑΜΦΙΤΡΙΤΗ.

Κιθάρα όμως έμαθε μονάχος του, συνθέτοντας περισσότερα από 300 τραγούδια που αγαπήθηκαν.

Εκτός όμως από τα τραγούδια του ήταν γνωστός και για τη χορωδία που διατηρούσε. Με αυτήν εμφανίστηκε στα σκαλιά του Αγίου Νικολάου στο μνημόσυνο εκείνο του ναυαγίου. [2]

 Το 1916 ο Νικόλαος Κόκκινος εμφανιζόταν με την χορωδία του στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.

Μουσική από την παράδοση

Όμως το συγκεκριμένο τραγούδι σύμφωνα με ερευνητές της μουσικής μας παράδοσης, έχει καταγραφεί πως ανήκει στην δημοτική παράδοση της Σκοπέλου και πως προϋπήρχε. Άλλοι το αποδίδουν στην κρητική δημοτική παράδοση.

Όλοι συμφωνούν και αποδίδουν τους στίχους πως ανήκουν στον Νικόλαο Κόκκινο. Το πιο πιθανό είναι πως η μουσική με τους στίχους του Νικολάου Κόκκινου κυκλοφορούσαν ήδη, αλλά ο περισσότερος κόσμος στην Ελλάδα δεν το γνώριζε.

Έγινε γνωστό εξαιτίας του Κοκκίνου και της χορωδίας του που εξαιτίας του τραγικού συμβάντος του πλοίου το 1916 βρήκε την ευκαιρία να το κάνει γνωστό.

Οι στίχοι του τραγουδιού λένε τα εξής:

“Θάλασσα λεβεντοπνίχτρα, θάλασσα φαρμακερή

όπου κάμνεις το νησί μας, πάντα μαύρα να φορεί.

Δεν εχόρτασες ακόμα, θάλασσα τόσον καιρό

από τα κορμιά που τρώει, τ’ αρμυρό σου το νερό,

θάλασσα, τ’ αρμυρό σου το νερό.

Τ’ αγριεμένο τούτο κύμα, η θωριά σου η θολή

κάνει δύστυχες μανάδες, τα καΐκια σαν φιλεί.

Διώχνεις από το νησί μας, ευτυχία και χαρά

και σκορπάς σε κάθε σπίτι πόνους, λύπη, συμφορά.

Μ’ όσα βάσανα κι αν έχεις, πάλι ο ναύτης δεν μπορεί

μια στιγμή χωρίς εσένα, τη ζωή του να χαρεί.

Πότε αχόρταγη νεράιδα,

πότε θάλασσα πλατιά

θα στερέψεις να γλιτώσουν του νησιού μας τα παιδιά,

θάλασσα, του νησιού μας τα παιδιά”.

Τα χαρακτηριστικά του πλοίου

Το φορτηγό ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΟΜΕΣΤΙΝΗΣ χάθηκε στις θάλασσες, παρασέρνοντας στο θάνατο περισσότερους από τριάντα ναυτικούς. Ποτέ κανείς δεν έμαθε την αιτία καταβύθισής του.

Το πλοίο ήταν νηολογίου Πειραιώς ναυπηγημένο το 1894 στα ναυπηγεία του SUNDERLAND.

Έφερε προηγούμενα την αγγλική σημαία και ονομαζόταν ΒΡΙΤΤΑΝΙΑ. Το πλοίο νηολογήθηκε στον Πειραιά στις 1 Αυγούστου 1912 ύστερα από αίτηση της Τράπεζας Αθηνών δια του γενικού διευθυντή της Ζαφειρίου Μάτσα.

Πρώτος πλοίαρχός του στην Ελλάδα ήταν ο Πέτρος Σαχτούρης. [3] 

Έγινε το τραγούδι των χαμένων ναυτικών

Έκτοτε το τραγούδι αυτό επαναλαμβανόταν στις κηδείες και στα μνημόσυνα πληρωμάτων πλοίων που πήγαιναν αύτανδρα.

Έγινε το τραγούδι των χαμένων ναυτικών. Αλλά και οι στίχοι του τραγουδιού χρησιμοποιούνταν από δημοσιογράφους εφημερίδων όταν ήθελαν να παρουσιάσουν τραγικά ναυάγια.

Και την εποχή εκείνη κάθε τόσο πήγαιναν αύτανδρα τα καράβια χωρίς κανείς το μάθει το γιατί και το πού.

Το πολύ, κάποιο σώμα σε μια ακτή ή κάποιο σωσίβιο ή κάποια σπασμένη βάρκα να έδιναν ύστερα από καιρό τη μαρτυρία για ένα δράμα που είχε προηγηθεί…

Το γνωστό τραγούδι λοιπόν, που έχει αποδοθεί από πολλούς καλλιτέχνες (ανάμεσά τους και ο Πάριος). Από την εμφάνιση του Ν. Κόκκινου και της χορωδίας του στα σκαλιά του Αγίου Νικολάου έγινε δημοφιλές. Προξένησε τόσο μεγάλη εντύπωση, που στάθηκε αιτία να διαδοθεί σε όλη την Ελλάδα.

Ενδεικτικές πηγές:

[1]: “Γράμματα από τους Ωκεανούς”, Θανάση Π., Έκδοσις Περιοδικού ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ – ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ 1957

[2]: Περιοδικό “Μουσική Κίνησις”, τεύχος αριθ. 5 της 1ης Ιουλίου 1949, “Συνθέτες της παλιάς Αθήνας” του Αντ. Χατζηαποστόλου.

[3]: “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΠΟΛΕΣΘΕΝΤΩΝ ΠΛΟΙΩΝ”, Χρήστου Ντούνη, Αντιναυάρχου Λ.Σ. ε.α. Επίτιμου Αρχηγού Λιμενικού Σώματος.

Ευχαριστίες στον συγγραφέα Μιχαήλ Κατσικαρέλη για τη συνδρομή.

(Η πρώτη φωτογραφία της ανάρτησης προέρχεται από τον Στέφανο Μίλεση)