Τα ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης. Ο Μαρκόπουλος και ο Ξυλούρης που τα έκαναν γνωστά σε όλη τη χώρα

Το Υπουργείο Πολιτισμού κατέταξε τα ριζίτικα τραγούδια στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, καθώς αποτελούν το παλαιότερο είδος της δημοτικής μουσικής της Κρήτης. 

Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για το πώς προέκυψε η ονομασία. Μία εκδοχή υποστηρίζει ότι τα «ριζίτικα» προέρχονται από τις ρίζες που προσδιορίζουν τους πρόποδες των Λευκών Ορέων. Άλλη θεωρία αναφέρει ότι σχετίζονται με τα τραγούδια τη γενεαλογική ρίζα, τους προγόνους. Η προέλευσής τους είναι κατά βάση από τη δυτική Κρήτη.

Τα θέματα των τραγουδιών ποικίλουν. Μπορεί να αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, σε ήρωες, στη θρησκεία, στον έρωτα ή στη φύση και να έχουν εύθυμο ή «βαρύ» περιεχόμενο. Με διάφορες μελωδίες υμνούν στους σταθμούς της ζωής. Μεταδίδονται προφορικά από γενιά σε γενιά.

Αποτελούν τη συνέχεια της δωρικής μουσικής, που εξυμνούσε τα κατορθώματα των πολεμιστών. Για αυτό, τραγουδιόνται παραδοσιακά μόνο από άνδρες. Τα ριζίτικα ακολουθούν την αρχαία μελωδία και η ποίηση τον αρχαίο μουσικό ρυθμό.

«Τα τραγουδούσε ο κρητικός λαός στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς και έχουν και αλληγορική σημασία. Το «Αγρίμια και αγριμάκια μου» δεν λέει για τα αγρίμια και τα ελάφια. Λέει για τους αντάρτες που ζούσαν τότε στα σπηλιαράκια τους, στους γκρεμούς και πολεμούσαν για τη λεφτεριά», είχε αναφέρει ο Νίκος Ξυλούρης.

Τα ριζίτικα διακρίνονται σε δύο είδη: της τάβλας και της στράτας.

Τα ριζίτικα της τάβλας ερμηνεύονται στο τραπέζι ενώ οι παρευρισκόμενοι είναι καθιστοί. Ένας από αυτούς αρχίζει να τραγουδά μιάμιση στροφή από το ριζίτικο που επέλεξε και επικρατεί απόλυτη ησυχία. Μόλις τελειώσει, επαναλαμβάνουν τη στροφή οι υπόλοιποι. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται μέχρι να ολοκληρωθεί το τραγούδι.

Τα ριζίτικα της στράτας ερμηνεύονται από τους γαμηλιώτες, οι οποίοι συνοδεύουν τη νύφη ή πηγαίνουν να ζητήσουν την προίκα.

«Πότε θα κάνει ξαστεριά»

«Πότε θα κάμει ξαστεριά

Ε, πότε θα φλεβαρίσει

Να πάρω το ντουφέκι μου…»

Η «Ξαστεριά» αποτελεί ίσως το δημοφιλέστερο ριζίτικο. Η προέλευσή του δεν είναι ακριβής. Άλλοι υποστηρίζουν ότι δημιουργήθηκε στην Τουρκοκρατία, άλλοι στην Ενετοκρατία και άλλοι κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Γνωστό είναι ένα παλαιότερο τραγούδι που είχε παρόμοιους στίχους:

«Χριστέ νά ζώνουμουν σπαθί καί νάπιανα κοντάρι

νά πρόβαινα στόν Ὁμαλό στή στράτα τῷ Μουσούρω,

νά σύρω τ’ ἀργυρό σπαθί καί τό χρυσό κοντάρι

νά  κάμω μάνες δίχως γιούς , γυναῖκες δίχως ἄντρες»

Οι Μουσούροι ήταν αριστοκράτες της Κρήτης από το Βυζάντιο. Ως «Στράτα των Μουσούρων» θεωρείται ο δρόμος που συνέδεε το χωριό Λάκκοι με τον Ομαλό, όπου ζούσε η οικογένεια.

Με τα χρόνια οι στίχοι κατέληξαν ως εξής:

«Πότε θά κάμει ξαστεριά, πότε θά φλεβαρίσει

νά πάρω τό τουφέκι μου τήν ὄμορφη πατρώνα

νά κατεβῶ στόν Ὁμαλό, στή στράτα τῶν Μουσούρω,

νά κάμω μάνες, δίχως γιους, γυναῖκες δίχως ἄντρες

νά κάμω καί μωρά παιδιά νά κλαῖν δίχως μανᾶδες,

νά κλαῖν’ τή νύχτα γιά νερό καί τό πρωί γιά γάλα»

Το ριζίτικο ήταν γνωστό στην τοπική κοινωνία κατά τα επαναστατικά χρόνια. Εκτός των ορίων της Κρήτης «βγήκε» όταν η μεγαλόνησος ενώθηκε το 1913 με την υπόλοιπη Ελλάδα. Από τότε, το τραγουδούσαν σε διάφορα γεγονότα. Η «Ξαστεριά» έχει συνδεθεί με την ερμηνεία του Νίκου Ξυλούρη, στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, όπου εμψύχωνε τους φοιτητές.

Ο δίσκος τα «Ριζίτικα»

Τα ριζίτικα τραγούδια έγιναν γνωστά στο πανελλήνιο, χάρη στον Γιάννη Μαρκόπουλο. Με σύνθημα «Επιστροφή στις ρίζες», εξέδωσε το δίσκο «Ριζίτικα» (1971), τα οποία ερμήνευσε ο Νίκος Ξυλούρης.

Ο Μαρκόπουλος διασκεύασε και ενορχήστρωσε μερικά από τα πιο γνωστά ριζίτικα, όπως «Αγρίμια κι αγριμάκια μου», «Κόσμε χρυσέ», ο «Διγενής» και «Μάνα κι αν έρθουν οι φίλοι μου».

Ο δίσκος παραλίγο να μην δημιουργηθεί ποτέ, καθώς ο συνθέτης και ο Ξυλούρης ανήκαν σε διαφορετικές δισκογραφικές. Έπρεπε πρώτα να κάνουν «συμφωνία ανταλλαγής, δηλαδή θα επιτρεπόταν να συμμετέχει ο Ψαρονίκος στον δίσκο «Χρονικό», αν συμμετείχε ο Μαρκόπουλος στα «Ριζίτικα».

Επιπλέον, ο συνθέτης είχε να αντιμετωπίσει και τη λογοκρισία της Χούντας, η οποία υποστήριζε ότι τα ριζίτικα έκρυβαν πολιτικά μηνύματα. Παρενέβη ο διευθυντής της Columbia, Τάκης Λαμπρόπουλος, ο οποίος υποστήριζε ότι τα τραγούδια ήταν παραδοσιακά και γράφτηκαν πριν από πολλά χρόνια. Τελικά, δόθηκε η άδεια για την κυκλοφορία του δίσκου.

«Το “Πότε θα κάνει ξαστεριά” περιλαμβάνεται στη συλλογή “Ριζίτικα”. Αυτά είναι επαναστατικά τραγούδια τα οποία γεννήθηκαν στη δυτική Κρήτη. Μου άρεσαν πάρα πολύ τα τραγούδια αυτά. Τα τραγουδούσα από μικρός και πίστευα ότι αυτή η δυναμική την οποία φέρουν μέσα τους και η άποψη της ελευθερίας την οποία καταθέτουν, θα μπορούσε να τα κάνει αγαπητά», είχε αναφέρει ο Μαρκόπουλος.

«Το τραγούδι, αν είναι γνήσιο και αληθινό, γίνεται από ιθαγενές αυτόματα και διεθνές. Ρίζες σημαίνει η εύρεση της χαμένης ταυτότητας, όχι μόνο του Έλληνα, αλλά του ανθρώπου. Ρίζες σημαίνει η πιο προοδευτική και μοντέρνα θέση. Ρίζες σημαίνει άνοιγμα στο μέλλον, με βάση την ισότητα, την ελευθερία και τη συντροφικότητα», είχε πει.

Ο Ξυλούρης και ο Μαρκόπουλος για το δίσκο «Ριζίτικα» τιμήθηκαν με το Βραβείο Δίσκου της Ακαδημίας «Σαρλ Κρος», στην κατηγορία της Διεθνούς Λαϊκής Μουσικής.

Πηγή εικόνας: ΑΠΕ-ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΤΑΚΟΣ