Τα “Χριστούγεννα” των αρχαίων Ελλήνων. Το στολισμένο δέντρο, τα κάλαντα των παιδιών και η “αγροτική” βασιλόπιτα

Μπορεί το πρώτο Χριστουγεννιάτικο Δένδρο να ήρθε στην Ελλάδα επί  Όθωνα το 1834, αλλά ο πρόγονός του έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα.

Τότε δεν ήταν έλατο, αλλά ένα κλαδί από το ιερό Δένδρο της Αγριελιάς (κότινος) με το όνομα «Ειρεσιώνη» (είρος =μαλλί).

Το στολισμένο κλαδί ήταν φορτωμένο με γιρλάντες από κόκκινο μαλλί για το αίμα των ανθρώπων και λευκό για το αίμα των θεών, με τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς, σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, ακόμα και με μικρές φιάλες γεμάτες κρασί, λάδι και μέλι.

Τα αγαθά της γης ήταν αφιερωμένα στην θεά Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες ( Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).

Η “Ειρεσιώνη”  περιφερόταν στους δρόμους της Αθήνας από παιδιά “αμφιθαλή” δηλαδή που  ζούσαν και οι δυο γονείς, κατά την διάρκεια της γιορτής “Πανόψια” (γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα).

Στο τέλος της διαδρομής κρεμούσαν την “Ειρεσιώνη” έξω από την πόρτα τους, μέχρι την επόμενη χρονιά, οπότε την έκαιγαν, για να τοποθετήσουν την καινούργια.

Ένα άρθρο του Απόστολου Αρβανιτόπουλου, σχετικό με τα έθιμα του χριστουγεννιάτικου δέντρου και τα κάλαντα,  διασώζει ο Φίλιππος Βρετάκος στο βιβλίο του “Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των”:

“Το χριστουγεννιάτικον δένδρον συμβολίζει την αιωνιότητα της ζωής, διότι δεν γηράσκει και δεν χάνει, επομένως, την νεότητά του. Το δένδρον όμως των Χριστουγέννων δεν το ευρίσκω, εγώ τουλάχιστον, ως ξενικήν συνήθειαν, ως νομίζεται γενικώς, αλλ’ εν μέρει ως αρχαίαν ελληνικήν. Είναι, δηλαδή, υπολείμματα της περιφήμου “ειρεσιώνης”, και της “ικετηρίας” των αρχαίων Ελλήνων, και μάλιστα των αρχαίων Αθηναίων. Ήσαν δε η μεν Ικετηρία κλάδος ελαίας, από του οποίου εκρέμων ποκάρια μαλλιού, και έφερον αυτόν όσοι ήθελον να ικετεύσουν τον Θεόν ομαδικώς, δια την απαλλαγήν του τόπου από δεινού τινός κακού, π.χ. από νοσήματος, πανώλους, χολέρας ή ομοίου”.

(“Κληρονομία του αρχαίου κόσμου”, εφημερίς “Εθνος”, 31 Δεκεμ.1937).

Τα κάλαντα

Κατά την περιφορά της “Ειρεσιώνης” τα παιδιά τραγουδούσαν τις “καλένδες” , τα κάλαντα. Στη βιογραφία του Όμηρου αναφέρονται τα εξής:

“Διαχειμάζοντας ο Όμηρος στην Σάμο, κατά τήν πρώτη ημέρα κάθε μηνός εμφανιζόνταν πρό τῶν οικιών των πιο πλουσίων και ελάμβανε (επετύγχανε) κάποιο φιλοδώρημα τραγουδώντας τα παρακάτω λόγια. Τον οδηγούσαν δέ και ευρίσκοντο πάντοτε μαζί του και κάποια από τα παιδιά της περιοχής.

“Το σπίτι επισκεπτόμαστε πολύ δυνατού άνδρα, ο οποίος έχει μεγάλη δύναμη, προκαλεί μεγάλο θόρυβο, (καί είναι) πάντοτε εὐτυχισμένος. Ανοίξτε πόρτες διάπλατα, για να μπει πολύς πλούτος και μαζί με τον πλούτο και η θαλερή χαρά και η ευλογημένη ειρήνη…”

Η περιγραφή θυμίζει κατά πολύ το έθιμο των καλάντων που αποτελεί βασικό καί αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής παράδοσης. Στίς μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης ή της Πρωτοχρονιάς, τα παιδιά πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι καί τραγουδούν ένα τραγούδι αντίστοιχο της γιορτής. Στο τέλος συμπληρώνουν φράσεις, όπως: “Σ΄ αυτό το σπίτι το ψηλό, πέτρα να μην ραγίσει, κι ο νοικοκύρης του σπιτιού, χίλια χρόνια να ζήσει” ή άλλες παρεμφερείς. Οι δε νοικοκυραίοι δίνουν στά παιδιά ένα χρηματικό ποσό και τα φιλεύουν γλυκά και εδέσματα.

Διόνυσος το “θείο βρέφος”

Οι αρχαίοι Έλληνες τον Δεκέμβριο γιόρταζαν την γέννηση του Διονύσου. Ο Διόνυσος αποκαλούταν «σωτήρ» και «θείο βρέφος», το οποίο γεννήθηκε από την παρθένο Σέμελη.

Ήταν ο “καλός Ποιμήν”, του οποίου οι ιερείς κρατούν την ποιμενική ράβδο, όπως συνέβαινε και με τον Όσιρη.

Τον χειμώνα θρηνούσαν το σκοτωμό του Διονύσου από τους Τιτάνες, αλλά στις 30 Δεκεμβρίου εόρταζαν την αναγέννησή του. Οι γυναίκες-ιέρειες ανέβαιναν στην κορυφή του ιερού βουνού και κρατώντας ένα νεογέννητο βρέφος φώναζαν “ο Διόνυσος ξαναγεννήθηκε. Ο Διόνυσος ζει” , ενώ σε επιγραφή αφιερωμένη στον Διόνυσο αναγράφεται:

“Εγώ είμαι που σε προστατεύω και σε οδηγώ, εγώ είμαι το Άλφα και το Ωμέγα”

Τέλος το κόψιμο της βασιλόπιτας θεωρείται ότι αποτελεί εξέλιξη του αρχαιοελληνικού εθίμου του εορταστικού άρτου, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στους θεούς σε μεγάλες αγροτικές γιορτές, όπως τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια.

Ανεξαρτήτως της προέλευσης των εθίμων, τα Χριστούγεννα ανέκαθεν αποτελούσαν περίοδο γιορτής και χαράς για όλους και κυρίως για τα παιδιά. Βέβαια από πνευματική και οικογενειακή γιορτή, αγάπης και προσφοράς, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει “γιορτή” κατανάλωσης, με τα δώρα να αποτελούν το βασικό στοιχείο.

Επειδή όμως κάθε άνθρωπος δικαιούται και ένα δώρο για τον εαυτό του, αντί για κάποιο αντικείμενο ας είναι, για παράδειγμα, περισσότερη αυτοκριτική και αυτογνωσία; Ιδέες.

Πηγή αρχικής φωτογραφίας: The Archaeologist