Τα χάνια. Η άγνωστη συνεισφορά τους στον πολιτισμό, την οικονομία και την ανταλλαγή ιδεών

Το Χάνι της Γραβιάς. Στην Ελλάδα το έχουμε ακούσει όλοι από τη μάχη του Μαΐου του 1821. Δεν είναι όμως πολλοί αυτοί που γνωρίζουν ότι, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ήταν ένα πανδοχείο για τους ταξιδιώτες, καθώς εκείνη την εποχή τα ταξίδια ήταν εξαντλητικά και στην Οθωμανική αυτοκρατορία υπήρχαν αμέτρητα χάνια.

Αυτά, ήταν οργανωμένοι χώροι φιλοξενίας, σίτισης και εμπορικών συναλλαγών, με ιδιαίτερη φροντίδα για τα ζώα.

Ήταν όμως και φορείς πολιτισμού. Εκεί άνθρωποι από διαφορετικές χώρες, φυλές και πολιτισμούς αντάλλαζαν ιδέες, προϊόντα, τρόπους σκέψης και δράσης.

Χάνια, ο άγνωστος “μύλος” της ιστορίας

Στο παρελθόν, έμποροι και περιηγητές διένυαν τεράστιες αποστάσεις. Ειδικά όσοι έκαναν τον περίφημο “Δρόμο του Μεταξιού”, ταξίδευαν για πολλές εβδομάδες και περνούσαν μέσα από αφιλόξενες τοποθεσίες, για να φτάσουν στον προορισμό τους.

Σχεδόν πάντοτε, η διακίνηση των εμπορευμάτων γινόταν με τη μορφή καραβανιών. Μια κινούμενη κοινότητα με κοινό προορισμό. Η ομαδική μετακίνηση παρείχε ασφάλεια, συντροφικότητα και μεγαλύτερη μεταφορική δυνατότητα.

Το “αποκούμπι” των ταξιδιωτών κατά τη διάρκεια των κοπιαστικών διαδρομών τους ήταν τα χάνια. Εκεί στάθμευαν ανά περίπου 40 χιλιόμετρα με τα ζώα τους, όπως άλογα και μουλάρια.

Οι καμήλες δεν ξεπερνούσαν σε αντοχή τα 25 χιλιόμετρα, άρα στην εποχή τους, υπήρχαν χάνια και σε μικρότερες αποστάσεις.

Τα χάνια δεν ήταν απλώς προσωρινά καταλύματα, αλλά ο άγνωστος “μύλος” της ιστορίας. Εκεί διασταυρώθηκαν θρησκείες, αρετές και αμαρτίες.

Δαιμόνιοι έμποροι και τυχοδιώκτες. Πολεμιστές και ιδεολόγοι. Καλλιτέχνες και ονειροπόλοι. Πολιτικοί και πληροφοριοδότες. Οι πάντες…

Τα χάνια της Ανατολίας

Στο πέρασμα των αιώνων, χιλιάδες χάνια χτίστηκαν απ’ άκρη σ’ άκρη στη σημερινή Τουρκία. Αρκετά εξ αυτών διασώζονται, ενώ άλλα δεν “άντεξαν” τη φθορά του χρόνου και την αστικοποίηση.

Σημαντικά χάνια ανεγέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Προύσα, στη Μερζιφούντα, στο Ερζερούμ, στην Αμάσεια, στη Κασταμονή, στη Σαφράμπολη, στο Ερζιγκιάν και στην Τοκάτη.

Στην Προύσα, που υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, περίφημο είναι το Koza Han, με το χαρακτηριστικό τζαμί στο κέντρο της υπαίθριας αυλής του.

Ανοικοδομήθηκε κατ’ εντολή του Σουλτάνου ​​Βαγιαζήτ Β’ το 1491 και σήμερα στεγάζει καφετέριες και μαγαζιά με υφάσματα, προσελκύοντας χιλιάδες κόσμου.

Τα χάνια της Πόλης

Ακόμα και τα νεότερα χάνια, όπως το Narmanli Han, έχουν να “διηγηθούν” τη δική τους ιστορία. Βρίσκεται στην πολυσύχναστη λεωφόρο Istiklal της Κωνσταντινούπολης από τη δεκαετία του 1830 και, αρχικά, λειτουργούσε ως ρωσικό προξενείο.

Ένα μέρος των διαμερισμάτων του Narmanli Han διατίθετο σε οικογένειες προς ενοικίαση. Σε ένα από αυτά τα διαμερίσματα έμενε ο Τούρκος μυθιστοριογράφος και ποιητής, Αχμέτ Χαμντί Τάνπιναρ.

Ένοικοι του επιβλητικού κτηρίου υπήρξαν ακόμη ο ζωγράφος και ποιητής Μπέντρι Ράχμι Εγιούμπογλου και η καλλιτέχνιδα κεραμικής, Φουρέγια Κοράλ. Σήμα κατατεθέν του ήταν οι γλυσίνες, είδος αναρριχώμενου φυτού με μωβ άνθη.

Επιπλέον, στο Narmanli Han, που για χρόνια παρέμενε εγκαταλελειμμένο και αποκαταστάθηκε τη δεκαετία του 2010, στεγάζονταν τα γραφεία της “Jamanak“, της μακροβιότερης αρμενόφωνης εφημερίδας της Τουρκίας.

Σύμφωνα με τον αρχισυντάκτη της “Jamanak“, Ara Koçunyan, το Narmanlı Han πήρε το όνομά του από τον παππού του. Από μαθητής τον θυμόταν να κάθεται δίπλα στο γραφείο της εφημερίδας και, την ίδια στιγμή, οι διαμένοντες στο χάνι κουβέντιαζαν στο μεσαίο κήπο με τους γείτονές τους.

Στο πέρασμα των ετών, η κατάσταση του κτηρίου επιδεινώθηκε τόσο πολύ ώστε, κάθε φορά που έβρεχε, οι εργαζόμενοι της “Jamanak” έπρεπε να καλύψουν με νάιλον τα μηχανήματα στο τμήμα που τυπωνόταν το ημερήσιο φύλλο.

Άλλα σημαντικά χάνια της Πόλης, τα οποία στεγάζουν μαγαζιά και μικρά εργαστήρια, είναι το Kurşunlu Han και το Vezir Han. Τα δύο αυτά χάνια αριθμούν σχεδόν πέντε αιώνες ζωής και μοιάζουν μεταξύ τους αρχιτεκτονικά, με τις αψίδες να αποτελούν το σήμα κατατεθέν τους.

Εξίσου γνωστό είναι και το λεγόμενο Kahvedji Han, επίσης στην Κωνσταντινούπολη. Αρχιτεκτονικά διαφέρει από τα δύο προηγούμενα, καθώς πρόκειται για μια πολυκατοικία που διαθέτει μακρόστενα μπαλκονάκια και στο εσωτερικό της φιλοξενεί πλήθος παραδοσιακών εμπόρων. Αναφέρεται σε νεότερη περίοδο που οι ταξιδιώτες και οι έμποροι δεν μετακινούνταν με καμήλες. Αστικοποίηση!

Η Τουρκία στα χάνια κρύβει έναν πολύτιμο πολιτιστικό θησαυρό. Είναι μια μικρή κιβωτός της ιστορίας διαφορετικών ανθρώπων από όλες τις θρησκείες και αμέτρητες φυλές και χώρες.

Ακόμη και σήμερα, όμως, ορισμένα, τα οποία δεν έχουν ανακαινιστεί και φιλοξενούν παραδοσιακά εργαστήρια, δίνουν την εικόνα της σύγχρονης πόλης, που δεν έχει παραδοθεί στις πολυεθνικές επενδύσεις.

Αυτές που ομορφαίνουν και διασώζουν τα κτήρια αλλά σε αντάλλαγμα, σκοτώνουν τη ψυχή τους. Αν βρεθείτε στην Τουρκία, αναζητήστε αυτούς τους χώρους φιλοξενίας, η οποία ήταν πάντα ιερή για τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους της Ανατολής.

Οι διαφορές ανάμεσα στα χάνια και τα καραβανσεράι

Πολύ συχνά, χρησιμοποιείται η λέξη “καραβανσεράι” ως συνώνυμη του χανιού. Ανάμεσά τους δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ως προς το ρόλο που επιτελούσαν. Οι μόνες διαφορές έχουν να κάνουν με το μέγεθος που είχαν και την τοποθεσία που ανεγείρονταν.

Όσον αφορά το μέγεθος, τα καραβανσεράι είναι σαφώς μεγαλύτερα και παραπέμπουν σε ανάκτορο ή οχυρό. Άλλωστε, η τουρκική λέξη “sarāy” σημαίνει “παλάτι“. Αντιστοίχως, η λέξη “χάνι” προέρχεται από την περσική λέξη “khan” που σημαίνει “ξενώνας”.

Ως προς την τοποθεσία, τα μεν χάνια χτίζονταν κατά κύριο λόγο στις πόλεις, τα δε καραβανσεράι στους δρόμους που συνέδεαν τα αστικά κέντρα.

Η αύξηση της κίνησης κατά μήκος του “Δρόμου του Μεταξιού” οδήγησε σε αύξηση των καραβανσεράι, επέκταση του εσωτερικού και διεθνούς εμπορίου και ενίσχυση της οικονομίας.

Τα περισσότερα καραβανσεράι ανοικοδομήθηκαν την περίοδο της ακμής της δυναστείας των Σελτζούκων (11ος-13ος αιώνας) και μέχρι σήμερα ξεχωρίζουν για τη μεγαλοπρέπεια και την αρχιτεκτονική τους.

Μετά τα τζαμιά, τα καραβανσεράι ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα κτηρίων της εποχής των Σελτζούκων. Συνήθως ανοικοδομούνταν σε απόσταση ταξιδιού μίας ημέρας το ένα από το άλλο.

Το πιο διάσημο είναι το λεγόμενο Sultan Han, το οποίο χρονολογείται από το 1229 και βρίσκεται σε απόσταση 40 χιλιομέτρων από την πόλη Ακσαράι, στο δρόμο για το Ικόνιο.

Το Sultan Han, το οποίο ανακαινίστηκε το 1278 μετά από φωτιά, διέθετε ένα μικρό τζαμί στη μέση της υπαίθριας εσωτερικής αυλής, αποθήκες, καταλύματα για ανθρώπους και στάβλους για ζώα.

Καλύπτοντας μια έκταση 4.900 τετραγωνικών μέτρων, θεωρείται το μεγαλύτερο μεσαιωνικό καραβανσεράι της Τουρκίας και προσελκύει εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο.

Καραβανσεράι θα συναντήσει κανείς και σε χώρες του μουσουλμανικού κόσμου, όπως το Ιράν, το Πακιστάν, το Ουζμπεκιστάν, κ.ά..

Η δομή ενός χανιού

Τις περισσότερες φορές, τα χάνια ήταν διώροφα οικήματα με περιφραγμένη αυλή. Στο ισόγειο συνήθως υπήρχαν οι στάβλοι για τα ζώα και οι αποθηκευτικοί χώροι, ενώ στον όροφο τα δωμάτια για τους ταξιδιώτες.

Ένα χάνι περιστοιχιζόταν σχεδόν πάντοτε από πλινθόκτιστη μάντρα ύψους περίπου 2,5 μέτρων, με σκοπό την προστασία από εξωτερικούς κινδύνους. Η στέγη ενός τυπικού χανιού ήταν ξύλινη, με επικάλυψη από κεραμίδι.

Στις παρεχόμενες υπηρεσίες περιλαμβανόταν το τάισμα και η περιποίηση των ζώων, ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή συνέχεια της πορείας των ταξιδιωτών. Εξάλλου, τα ζώα αντιπροσώπευαν μια σοβαρή επένδυση και αποτελούσαν κεφάλαιο για την επιτυχία ενός εμπόρου.

Στα πιο μεγάλα χάνια, δεν ήταν σπάνιο να υπάρχουν εργαστήρια που εξυπηρετούσαν άμεσα τις ανάγκες των ταξιδιωτών και των ζώων τους, όπως πεταλωτήρια, σιδηρουργεία και σαγματοποιεία.

Στα καραβανσεράι, τα καταστήματα και οι αποθηκευτικοί χώροι τοποθετούνταν στο ισόγειο, ενώ στον όροφο υπήρχαν τα δωμάτια, όπου διανυκτέρευαν οι ταξιδιώτες.

Ο ιδιοκτήτης ενός χανιού, ο λεγόμενος χανιτζής, ήταν κάτι παραπάνω από οικοδεσπότης. Έκανε αλισβερίσια, έκλεινε δουλειές και αντάλλαζε απόψεις και πληροφορίες. Έπρεπε να είναι διπλωμάτης, εχέμυθος και να ξέρει να κρατά τις ανάλογες αποστάσεις.

Κάθε χάνι είχε το θυρωρό του, τον αποκαλούμενο “kapici”, ενώ φρουροί ασφαλείας έπαιρναν τις θέσεις τους τη νύχτα, για να επιβλέπουν τη γύρω περιοχή και να παρέχουν τη μέγιστη δυνατή ασφάλεια.

Ο “Δρόμος του Μεταξιού”

Ο Δρόμος του Μεταξιού, που ξεκίνησε την εποχή του Μεγαλέξανδρου και κορυφώθηκε από τη δυναστεία των Χαν, ήταν μια εμπορική οδός με αμέτρητα πανδοχεία.

Η αξία της πολιτιστικής τους δυναμικής φάνηκε όταν ο “δρόμος” έγινε επικίνδυνος ή ατόνησε. Τότε αναζητήθηκαν νέες αγορές για νέα κέρδη.

Ήταν η εποχή που ανακαλύφθηκε ο Νέος Κόσμος. Ο Δρόμος του Μεταξιού υποβαθμίστηκε, αλλά τα χάνια παρέμειναν και μερικά στέκουν ακόμη. Μάρτυρες ενός ένδοξου παρελθόντος και φύλακες της μνήμης.

Τα χάνια, τοποθετημένα σε επίκαιρα σημεία, κοντά σε τρεχούμενο νερό και άλλους φυσικούς πόρους, είχαν πάντα συγκριτικό πλεονέκτημα.

Ο ιδιοκτήτης δεν ήταν μια συνηθισμένη προσωπικότητα. Έπρεπε να φροντίζει τους ταξιδιώτες, να εμπνέει το αίσθημα της φιλοξενίας και να λύνει έκτακτα προβλήματα.

Γι’ αυτό, εκτός από τα έξοδα παραμονής, ενίοτε οι ταξιδιώτες τού άφηναν ένα μικρό μέρος των εμπορευμάτων τους, ως ένδειξη αναγνώρισης των υπηρεσιών του.

Δεν είναι γνωστό πότε χτίστηκε το πρώτο χάνι. Είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι λαοί με προηγμένες εμπορικές δραστηριότητες, όπως οι Χετταίοι, οι Ασσύριοι, οι Έλληνες, οι Κινέζοι, οι Ρωμαίοι, οι Πέρσες και οι Άραβες δημιούργησαν σταθμούς στάσης κατά μήκος των εμπορικών δρόμων.

Χάνι συναντάμε και στην Καινή Διαθήκη και, πιο συγκεκριμένα, στην παραβολή του Καλού Σαμαρείτη. Ο πρωταγωνιστής εμπιστεύεται την περιποίηση του χτυπημένου από ληστές οδοιπόρου σε ένα πανδοχείο, όπως φαίνεται στο ακόλουθο χωρίο:

“Σαμαρείτης δέ τις ὁδεύων ἦλθε κατ’ αὐτὸν, καὶ ἰδὼν αὐτὸν ἐσπλαγχνίσθη, καὶ προσελθὼν κατέδησε τὰ τραύματα αὐτοῦ ἐπιχέων ἔλαιον καὶ οἶνον, ἐπιβιβάσας δὲ αὐτὸν ἐπὶ τὸ ἴδιον κτῆνος ἤγαγεν αὐτὸν εἰς πανδοχεῖον καὶ ἐπεμελήθη αὐτοῦ· καὶ ἐπὶ τὴν αὔριον ἐξελθὼν, ἐκβαλὼν δύο δηνάρια ἔδωκε τῷ πανδοχεῖ καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἐπιμελήθητι αὐτοῦ, καὶ ὅ,τι ἂν προσδαπανήσῃς, ἐγὼ ἐν τῷ ἐπανέρχεσθαί με ἀποδώσω σοι“.

Διαβάστε στον παρακάτω σύνδεσμο το αφιέρωμα της “Μηχανής του Χρόνου” στα χάνια της Ελλάδας:

Τα χάνια στην Ελλάδα εκτός από αυτό της Γραβιάς. Ήταν κέντρα φιλοξενίας, πολιτισμού και πολιτικής

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Wikipedia