Τα άγνωστα οχυρά της αρχαίας Αθήνας που βρίσκονται δίπλα μας. Η σημασία της περιφερειακής άμυνας από το Σούνιο μέχρι τα Βόρεια (φωτο)

Του συνεργάτη μας ιστορικού Κώστα Λαγού

Στη διάρκεια της κλασικής και ελληνιστικής εποχής η Αθήνα διέθετε ένα από τα καλύτερα αμυντικά συστήματα με οχυρωματικά έργα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Είναι πιθανόν ότι η πόλη της Αθήνας ήταν τειχισμένη ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Όμως, μετά το τέλος των περσικών πολέμων το 479 π. Χ., υπό την καθοδήγηση του μεγάλου της πολιτικού, Θεμιστοκλή, η πόλη απέκτησε ένα ισχυρό τείχος που περιέβαλε ένα μεγάλο τμήμα της.

Σε πολλά σημεία του είχε χτιστεί με ό,τι υλικό υπήρχε διαθέσιμο, ακόμη και αγάλματα και κομμάτια από ταφικά μνημεία και παλιά οικοδομήματα. Παρά τη βιασύνη στην ανέγερση του Θεμιστόκλειου Τείχους, επρόκειτο για γερή κατασκευή και τους επόμενους αιώνες ενισχυόταν και γίνονταν ανακατασκευές μετά από κάποια πολιορκία.

Στην ύστερη ρωμαϊκή εποχή ένα μεγάλο τμήμα του Θεμιστόκλειου Τείχους χρησιμοποιήθηκε ως βάση πάνω στο οποίο χτίστηκε το λεγόμενο Βαλεριανό Τείχος (τα περισσότερα κατάλοιπα αρχαίων τειχών που βλέπουμε σήμερα στην Αθήνα ανήκουν σε αυτό). Υπολογίζεται ότι το τείχος της Αθήνας είχε περίμετρο 6.5 χιλιόμετρα και σε πολλά σημεία του είχε πύργους για την προστασία των στρατιωτών που το επάνδρωναν.

Σήμερα από το Θεμιστόκλειο Τείχος διατηρείται ανέπαφο ένα μικρό τμήμα στον Κεραμεικό καθώς και στην αρχαία αγορά της Αθήνας δίπλα στην οδό των Παναθηναίων. Το Θεμιστόκλειο Τείχος είχε 13 πύλες, και μία από αυτές, οι Αχαρνικές Πύλες, ανασκάφηκε στο οικόπεδο όπου έχει αναγερθεί το κεντρικό κτίριο της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδας στην Πλατεία Κοτζιά. Τα κατάλοιπα αυτά έχουν διατηρηθεί κάτω από το κτίριο της τράπεζας και διακρίνονται από τον πεζόδρομο της Αιόλου.

Επίσης, στο υπόγειο ενός κτιρίου της Πλατείας Κλαυθμώνος (οδός Δραγατσανίου 6) διατηρείται σε άριστη κατάσταση και σε ύψος 4.5 μέτρα ένα τμήμα του Θεμιστόκλειου Τείχους που είναι προσβάσιμο στο κοινό. Στο ίδιο σημείο υπάρχει πύργος και μία πύλη που φαίνεται ότι χρησιμοποιούταν για μετακινήσεις μεταξύ της Αθήνας και της βορειοανατολικής Αττικής.

Η Ακρόπολη της Αθήνας είχε τειχιστεί πολλούς αιώνες πριν από την πόλη στην προϊστορική εποχή με το λεγόμενο Πελασγικό τείχος. Όμως, το τείχος που βλέπουμε σήμερα είναι κατασκευή της κλασικής εποχής με πολλές μετατροπές και ανακατασκευές μέσα στους επόμενους πολλούς αιώνες μέχρι και την τουρκοκρατία.

Τον 5^ο αιώνα π.Χ. καθώς αυξανόταν η δύναμη της Αθήνας ενισχυόταν ακόμη περισσότερο το αμυντικό της σύστημα με οχυρωματικά έργα. Εκτός από τα τείχη της πόλης στην κλασική εποχή, ο Θεμιστοκλής ήταν υπεύθυνος και για την πρώτη τείχιση του Πειραιά. Όμως, οι οχυρώσεις αυτές καταστράφηκαν μετά την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο το 404 π.Χ.

Τα περισσότερα κατάλοιπα αρχαίων οχυρώσεων που βλέπουμε σήμερα στον Πειραιά χρονολογούνται στις αρχές του 4^ου αιώνα π. Χ. (Κονώνειο Τείχος).

Ένα άλλο σημαντικό οχυρωματικό έργο της κλασικής Αθήνας που καταστράφηκε το 404 π. Χ. ήταν τα Μακρά Τείχη. Αυτά χτίστηκαν στα μέσα του 5^ου αιώνα π. Χ. στην αρχή της διακυβέρνησης του Περικλή και ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά. Επρόκειτο για ένα κολοσσιαίο έργο που προστάτευσε αποτελεσματικά την Αθήνα σε όλη τη διάρκεια του πολύχρονου Πελοποννησιακού Πολέμου από τις πολιορκίες των Σπαρτιατών.

Σήμερα υπάρχουν μόνο τα κατάλοιπα των θεμελίων ενός από τους πολλούς πύργους των Μακρών Τειχών που ανασκάφηκε κοντά στο σταθμό του ηλεκτρικού στο Μοσχάτο και θεμέλια των τειχών σε διάφορα άλλα σημεία.

Τα Αθηναϊκά φρούρια

Εκτός της πόλης της Αθήνας, στην κλασική εποχή έχουμε την ανέγερση σημαντικών οχυρώσεων στην Πάρνηθα, στα όρια της Αττικής με τη Μεγαρίδα και τη Βοιωτία, περιοχές όπου υπήρχαν πόλεις που διαχρονικά ήταν εχθρικές στην Αθήνα. Αυτά είναι τα μεγάλα αθηναϊκά φρούρια του Πάνακτου, της Φυλής, των Αιγοσθένων, και των Ελευθερών.

Σε καιρό πολέμου καθυστερούσαν εισβολές στην Αττική από τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο. Στη διάρκεια της ειρήνης ήταν μονίμως επανδρωμένα από τους Αθηναίους που εκτελούσαν περιπολίες. Λόγω της ισχυρής κατασκευής των φρουρίων αυτών σήμερα διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και είναι επισκέψιμα.

Δείτε εδώ ανάρτηση της Μηχανής του Χρόνου για το φρούριο της Φυλής

Στη βορειοανατολική Αττική το αθηναϊκό στράτευμα διατηρούσε ένα μεγάλο φρούριο, στον Ραμνούντα (αρχική φωτογραφία). Η θέση του ήταν στρατηγική αφού επιτηρούσε μία από τις βασικές διόδους προς την Αθήνα από την Εύβοια και τη Βοιωτία. Ως αποτέλεσμα του Πελοποννησιακού Πολέμου και των σπαρτιατικών εισβολών στην Αττική, από τις αρχές του 4^ου αιώνα π. Χ. οι Αθηναίοι εφάρμοσαν μαθήματα από την εμπειρία που είχαν αποκομίσει για την καλύτερη οργάνωση του αμυντικού συστήματος της Αττικής μέσω των οχυρωματικών έργων.

Όμως, αξιόλογα οχυρωματικά έργα της κλασικής Αθήνας δεν έχουμε μόνο στα όρια της Αττικής αλλά και εντός αυτής. Ιδιαίτερα ξεχωρίζουν τα κατάλοιπα ισχυρών τειχών στους αρχαιολογικούς χώρους της Ελευσίνας και του Σουνίου.

Οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούν ότι και αυτά τα οχυρωματικά έργα ήταν φρούρια και ο ρόλος τους ήταν η προστασία των στρατιωτών που επιτηρούσαν τις συγκεκριμένες περιοχές και όχι των ντόπιων κατοίκων (αν και σε περίπτωση πολεμικού κινδύνου είναι λογικό ότι και οι τελευταίοι θα μπορούσαν να βρουν καταφύγιο στα φρούρια των περιοχών τους).

Τα οχυρά της Αθήνας

Εκτός από τα σημαντικά αυτά οχυρωματικά έργα στην Αττική έχουμε δεκάδες μικρότερα που ήταν ενταγμένα στο αμυντικό σύστημα της Αθήνας και χρησιμοποιούταν για πολλά χρόνια ή και αιώνες. Ήταν δηλαδή οχυρωματικά έργα με μόνιμο χαρακτήρα.  Απαντώνται κυρίως στους ορεινούς όγκους της Αττικής και είναι πύργοι που πιθανότατα χρησιμοποιούνταν και ως φρυκτωρίες για τη μετάδοση μηνυμάτων με φωτιές είτε σε κάποιο κοντινό φρούριο είτε στην ίδια την Αθήνα.

Έτσι για παράδειγμα, τα κατάλοιπα ενός πύργου της κλασικής εποχής στην κορυφή του όρους Σταυροκοράκι στον Μαραθώνα θεωρείται ότι μετέδιδε μηνύματα στη φρουρά του κοντινού Ραμνούντα. Τέτοιοι πύργοι υπάρχουν και αλλού στην Αττική, όπως σε μία από τις κορυφές του Υμηττού, στο όρος Αιγάλεω, την Πάρνηθα, τη Βάρη, τη Μερέντα κ.α.

Στα οχυρά της Αττικής που είχαν προσωρινό χαρακτήρα ανήκουν στρατόπεδα και οχυρώσεις που είχαν αναγερθεί εξαιτίας κάποιας πολεμικής κρίσης και εγκαταλείφθηκαν μετά από περιορισμένη χρήση. Αυτά παρουσιάζουν μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον γιατί μπορούν να συνδεθούν με συγκεκριμένα στρατιωτικά γεγονότα.

Μέχρι σήμερα δεν έχει ταυτοποιηθεί με βεβαιότητα το μεγάλο φρούριο που οι Σπαρτιάτες είχαν αναγείρει στη Δεκέλεια στα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου και οι ειδικοί έχουν προτείνει διάφορα σημεία στην ευρύτερη περιοχή – Δεκέλεια και Κατσιμίδι στην Πάρνηθα– όπου έχουν ανακαλυφθεί κατάλοιπα αρχαίων οχυρώσεων.

Τα προσωρινά στρατόπεδα που έχουν ανακαλυφθεί και ανασκαφεί στην Αττική, στη νήσο του Πάτροκλου και την Κορώνη της Ανατολικής Αττικής, είχαν κατασκευαστεί από το στράτευμα που είχε αποστείλει ο Πτολεμαίος Β΄, βασιλιάς της Αιγύπτου, για να συνδράμει τους Αθηναίους στη διάρκεια του Χρεμωνίδειου Πολέμου (267/261 π.Χ.). Ο Χρεμωνίδειος πόλεμος συνάσπισε τους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες κόντρα στον βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γονατά. Τους δυο συμμάχους ενίσχυε ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος.

Οι στρατοπεδεύσεις αυτές, λόγω της χρήσης τους για σημαντικό χρονικό διάστημα, απέκτησαν και εγκαταστάσεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μόνιμου χαρακτήρα -κτίρια με δωμάτια που ήταν μάλλον κοιτώνες των στρατιωτών, μαγειρία, δεξαμενές νερού και άλλα. Το λίθινο τμήμα των τειχών των στρατοπεδεύσεων των αρχαίων Ελλήνων είχε χαμηλό ύψος, ένα μόλις μέτρο ή λίγο περισσότερο.

Ερευνητές, διατύπωσαν την άποψη ότι ο τύπος αυτός του τείχους θα πρέπει να ήταν ο «χάρακας» ή «έρκος», που σύμφωνα με αρχαίες φιλολογικές πηγές ανήγειραν οι Έλληνες γύρω από τις στρατοπεδεύσεις τους. Ο «χάρακας» του στρατοπέδου των πτολεμαϊκών δυνάμεων στη νήσο Πάτροκλος, που αναφέρουν ο Στράβων και ο Παυσανίας, θα πρέπει να είναι το πρόχειρο τείχος που υπάρχει ακόμη και σήμερα εκεί, το οποίο έχει χαμηλό ύψος -μικρότερο από 1 μ.-, μεγάλο πλάτος -2,50 μ.- και η λιθοδομή του δεν διαθέτει συγκολλητικό υλικό.

Υπάρχουν πολλά αρχαία οχυρά στην Αττική που έχουν συνδεθεί με τον Χρεμωνίδειο Πόλεμο

Στην Ηλιούπολη της Αθήνας λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν κατάλοιπα οχυρώσεων. Μαζί με αυτά, οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως και κινητά ευρήματα που είναι παρόμοια με αυτά των πτολεμαϊκών στρατοπέδων στην Κορώνη και τη νήσο του Πατρόκλου, κυρίως νομίσματα και κεραμική από την Αίγυπτο.

Φαίνεται λοιπόν ότι και στην Ηλιούπολη υπήρχε ακόμη ένα από τα πτολεμαϊκά στρατόπεδα της εποχής του Χρεμωνιδείου Πολέμου και μάλιστα το πιο κοντινό στην Αθήνα. Δυστυχώς τις δεκαετίες του 1950-1960 στο χώρο των ανασκαφών ανεγέρθηκαν πολυκατοικίες που εξαφάνισαν τις οχυρώσεις και έτσι δεν μπορούμε να τις συγκρίνουμε με τις αντίστοιχες σε άλλα σημεία της Αττικής.

Στο Καστράκι Ερυθραίας υπάρχουν τα κατάλοιπα ενός αρχαίου οχυρού που πιθανόν ανεγέρθηκε και αυτό αρχικά ως στρατόπεδο κάποιου στρατεύματος που συμμετείχε στον Χρεμωνίδειο Πόλεμο. Λόγω της θέσης του στα βόρεια της Αθήνας, είναι πιο πιθανό να είχε ανεγερθεί από το στρατό του Άρεως, βασιλιά της Σπάρτης, που ήταν όπως και ο Πτολεμαίος Β΄ σύμμαχος των Αθηναίων, ή ακόμη και από το αντίπαλο στράτευμα, του Αντιγόνου Γονατά, βασιλιά της Μακεδονίας.

Ο αντιμακεδονικός συνασπισμός στην Αθήνα είχε αρχηγό τον στωικό Χρεμωνίδη και τον αδελφό του Γλαύκωνα. Οι Αθηναίοι ήθελαν να απαλλαγούν από την φρουρά του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά που βρισκόταν στον Πειραιά και να ανακτήσουν την πλήρη ανεξαρτησία του

Σε αντίθεση με τα άλλα στρατόπεδα εκείνης της περιόδου, το Καστράκι χρησιμοποιήθηκε και σε μεταγενέστερες περιόδους. Έτσι μόνο μία αρχαιολογική ανασκαφή θα αποκαλύψει στοιχεία για το ποιο στράτευμα μπορεί να το κατασκεύασε. Υπάρχουν και άλλα οχυρωματικά έργα στην Αττική για τα οποία δεν έχουμε κάποιο στοιχείο για την εποχή και το λόγο της ανέγερσής τους και αν έπαιξαν ρόλο στο αμυντικό σύστημα της Αθήνας.

Για παράδειγμα το “Λειψύδριο” στην περιοχή των Αχαρνών, το Γερόβουνο στο Καματερό και άλλα. Στον Υμηττό εκτός από τον πύργο-φρυκτωρία σε μία από τις κορυφές του, υπάρχουν και τα κατάλοιπα ενός οχυρού που ίσως ήταν το προσωρινό στρατόπεδο κάποιου αρχαίου στρατεύματος. Στην περίπτωσή του οι ειδικοί δεν έχουν κάποια θεωρία για το ποιο μπορεί να ήταν αυτό, αλλά λόγω της θέσης του οχυρού το στράτευμα που βρισκόταν εκεί θα πρέπει να απειλούσε την Αθήνα.

Ένα σημαντικό αρχαίο οχυρό υπάρχει και στο όρος Αγριελίκι στο Μαραθώνα. Πρόσφατα διατυπώθηκε η θεωρία ότι μπορεί να είχε αναγερθεί το 490 π. Χ. ως το προσωρινό στρατόπεδο των Αθηναίων πριν από τη μάχη του Μαραθώνα.

Δείτε εδώ ανάρτηση της Μηχανής του Χρόνου για το τείχος του Δέματος

Εκτός από τα παραπάνω κατάλοιπα στρατοπέδων, η Αττική διαθέτει και ένα άλλο αρχαίο οχυρωματικό έργο που αν και είχε χτιστεί πρόχειρα και ήταν προσωρινού χαρακτήρα είναι εντυπωσιακό. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία που βοηθούν σε μία ακριβή χρονολόγησή του. Πρόκειται για το τείχος του Δέματος που βρίσκεται στην περιοχή των Άνω Λιοσίων και έχει μήκος περίπου 3.5 χλμ.

Κατασκευάστηκε στις αρχές του 4^ου αιώνα π.Χ. που είχε ως στόχο να εμποδίσει την εισβολή στην Αττική ενός στρατεύματος από την Πελοπόννησο μέσω της διαδρομής της Ελευσίνας. Χρησιμοποιήθηκε για μικρό διάστημα κάτι που δείχνει ότι είχε αναγερθεί στο πλαίσιο κάποιας πολεμικής κρίσης, και οι περισσότεροι ειδικοί εκτιμούν ότι αυτή θα πρέπει να ήταν ο Κορινθιακός Πόλεμος του 395-387 π.Χ.

Φαίνεται ότι το τείχος του Δέματος δεν είχε ενταχθεί στο αμυντικό σύστημα της Αθήνας αφού λίγα χρόνια μετά την ανέγερσή του εγκαταλείφθηκε και δεν επισκευάστηκε ποτέ.

Βιβλιογραφία:

McCredie, J.R., Fortified Military Camps in Attica, Hesperia Supplement XI, New Jersey, 1966.

Λαγός Κ., Καρυανός Φ., Μάχη του Μαραθώνα, η Ανατροπή, Εκδόσεις Μένανδρος, Αθήνα, 2015.

Ober J., Fortress Attica: Defence of the Athenian Land Frontier, 404-323 B.C., Brill, Leiden, 1985.

Διαβάστε ακόμη: Ο «άγνωστος» τύμβος του Σοφοκλή κοντά στο Τατόι. Πέθανε σε ηλικία 91 ετών και τάφηκε με άδεια των Σπαρτιατών που πολιορκούσαν την Αθήνα