Στάση του Νίκα. 30 χιλιάδες δολοφονίες και η μισή Κωνσταντινούπολη κατεστραμμένη. Ο ρόλος της Θεοδώρας

του Γιώργου Κασαμπαλάκου  

Η Κωνσταντινούπολη των αρχών του 6^ου αιώνα μ.Χ., ήταν μια μεγαλούπολη περίπου 350.000 κατοίκων. Σε αυτή συνέρρεαν καθημερινά εξαθλιωμένοι από τις φτωχές επαρχιακές πόλεις, που ονειρεύονταν μια καλύτερη ζωή.

Υπήρχε ακόμα δουλεία, όχι όμως στο βαθμό των αρχαίων χρόνων, λίγοι ήταν αρκετά πλούσιοι ώστε να κατέχουν δούλους, κυρίως μέλη της συγκλητικής αριστοκρατίας.

Η ελεύθερη πλειοψηφία της μάζας των ανέργων, των ακτημόνων, των παροίκων και των μικροϊδιοκτητών γης, ζούσε σε άθλιες συνθήκες, που γίνονταν ακόμα αθλιότερες εξαιτίας της δεινής φορολόγησης, στο όνομα της ανάκτησης της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τα χέρια των βαρβάρων.

ο αυταρχικός Ιουστινιανός και οι σχέσεις του με τους Βένετους

Ο Ιουστινιανός ο Μέγας ανέβηκε στο βυζαντινό θρόνο το 527 μ.Χ. Διαδέχτηκε το θείο του, Ιουστίνο τον Α’ και παρά την ευρυμάθεια και τις διοικητικές του ικανότητες, τον χαρακτήριζε ο αυταρχισμός και η σκληρότητα απέναντι στους υποτελείς του. Είχε παντρευτεί τη Θεοδώρα, φτωχή και λαϊκής καταγωγής αλλά πανέξυπνη και όμορφη.

Ο Ιουστινιανός διατηρούσε καλές σχέσεις με το Δήμο των Βένετων, καθώς οι Βένετοι του εξασφάλιζαν την άνοδο και την παραμονή στο θρόνο. Οι Δήμοι ξεκίνησαν σαν αθλητικά σωματεία που οργάνωναν τις ιπποδρομίες, πήραν το όνομά τους από το χρώμα των στολών τους (Πράσινοι, Βένετοι – Γαλάζιοι, Κόκκινοι, Λευκοί).

Οι δύο πολυπληθέστεροι ήταν οι Πράσινοι, λαϊκής καταγωγής και οι Βένετοι, με ρίζες και ερείσματα κυρίως στις υψηλότερες τάξεις. Οι δύο αυτοί Δήμοι συγκέντρωναν τουλάχιστον 6.000 μέλη. Οι Δήμαρχοι, αρχηγοί των Δήμων, διορίζονταν από τον ίδιο τον αυτοκράτορα.

Με την πάροδο των χρόνων, απέκτησαν πολιτική ισχύ και αποτέλεσαν το μακρύ βραχίονα της εξουσίας, κάτι σαν παραστρατιωτικές οργανώσεις. Οι ιπποδρομίες πραγματοποιούνταν στο Ιππόδρομο, ένα τεράστιο κτίσμα που συνόρευε με το Παλάτι, με σαφή αναφορά στο Κολοσσαίο αλλά σε μακρόστενη εκδοχή του, που χωρούσε περίπου 100.000 καθισμένους θεατές, δηλαδή το ένα τρίτο των κατοίκων της Πόλης, το 532 μ.Χ.

η θεσμοθετημένη λαϊκή έκφραση στον Ιππόδρομο

Ήταν συνήθεια κατά την έναρξη των ιπποδρομιών, ο λαός να απευθύνεται στον Αυτοκράτορα, μπροστά στους επίσημους και σε δημόσια θέα.

Η απευθείας συνομιλία με την ανώτατη εξουσία και η εκφορά της λαϊκής γνώμης για τα φλέγοντα ζητήματα, ήταν δικαίωμα που είχε παραχωρηθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο με νόμο του 331 μ.Χ. Μόνο το 491 μΧ χρονιά της ενθρόνισης του Αναστασίου Α΄ απαγορεύτηκε, όμως οι ταραχές που ξέσπασαν ήταν τόσο μεγάλες, ώστε η απόφαση ανακλήθηκε.

Βίαια επεισόδια και μαζικές λαϊκές αντιδράσεις, κυρίως λόγω της υπερφορολόγησης και της φτώχειας, που ερχόταν σε προκλητική αντίθεση με την επίδειξη πλούτου του Παλατιού και της αριστοκρατίας, συνέβησαν στον Ιππόδρομο το 493, το 498 και το 501 μ.Χ.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, αφορμή στάθηκε η λαϊκή απαίτηση για την αποφυλάκιση ηγετικών μελών των Δήμων και άλλων, που θεωρούνταν από τις αρχές ως πρωταίτιοι των ταραχών. Ταυτόχρονα, συνέβησαν εξεγέρσεις των Πράσινων εναντίον των Βένετων το 520 και 523 μ.Χ., που μετατράπηκαν σε μαζικές κοινωνικές αναταραχές.

Με τη στέψη του, ο Ιουστινιανός θέλησε να αποστασιοποιηθεί από το παρελθόν του και τις στενές σχέσεις με τους Βένετους, εκδίδοντας ένα διάταγμα που απαγόρευε την αταξία στην αυτοκρατορία, από οποιοδήποτε χρώμα του Ιπποδρόμου κι αν προερχόταν.

η αρχή της εξέγερσης

Στις αρχές Γενάρη του 532 μ.Χ., η ατμόσφαιρα μύριζε μπαρούτι. Είχαν προηγηθεί βίαια επεισόδια το 531 π.Χ., που οδήγησαν στη σύλληψη μελών των Πράσινων και των Βένετων και την καταδίκη τους σε θάνατο. Η έκρυθμη κατάσταση είχε αναγκάσει τον Ιουστινιανό να φέρει πίσω στη Βασιλεύουσα τους στρατηγούς Βελισσάριο της Ανατολής και Μούνδο του Ιλλυρικού.

Στις 11 Γενάρη του 532 και πριν την έναρξη της ιπποδρομίας, οι Πράσινοι και οι Βένετοι ζήτησαν με αυθάδη –κατά το Παλάτι – τρόπο την αποφυλάκιση των συλληφθέντων.

Παράλληλα, απαίτησαν την αποπομπή του επάρχου της πόλης, Ευδαίμονα, του επάρχου των Πραιτωρίων της Ανατολής,  Ιωάννη Καππαδόκη και του Κοιαίστορος (Νομοθέτη) του Ιερού Παλατιού, Τριβωνιανού, που θεωρούσαν υπεύθυνους για τον αυταρχισμό της εξουσίας και την φοροεπιδρομή που βίωναν στην καθημερινότητά τους.

Ο Αυτοκράτορας εμφανίστηκε αρχικά με συναινετική διάθεση, κρατώντας το Ευαγγέλιο και μετατρέποντας την ποινή των μελών των Δήμων σε φυλάκιση. Παράλληλα, απομάκρυνε τους τρεις αξιωματούχους και υποσχέθηκε γενική αμνηστία.

‘Νίκα’, ‘Νίκα’

Οι προσπάθειές του δεν απέδωσαν, αφού σε μια σπάνια περίπτωση σύμπνοιας οι Δήμοι, ενωμένοι εξεγέρθηκαν και άρπαξαν από τα χέρια των φρουρών μερικούς συλληφθέντες. Οι ταραχές επεκτάθηκαν γρήγορα και εκτός Ιπποδρόμου, ο εξαγριωμένος και εξαθλιωμένος λαός σύντομα προχώρησε προς το κέντρο της πόλης, καίγοντας και λεηλατώντας τα πάντα στο πέρασμα του.

Η ιπποδρομιακή ιαχή ‘Νίκα’, ‘Νίκα’, αναδυόταν παντού στην πόλη, μαζί με τον καπνό από τις πυρκαγιές στους δρόμους και στα λεηλατημένα κτίρια, ως κραυγή θριάμβου απέναντι στον τακτικό στρατό και την αυτοκρατορική φρουρά που δεν τολμούσαν να τους αντιπαρατεθούν.

Το βράδι της 12^ης Γενάρη, η πόλη ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά στα χέρια των εξεγερμένων που εξοπλίζονταν, αδειάζοντας τις στρατιωτικές αποθήκες. Το πρωί της 13^ης  Γενάρη, το μόνο σημείο που κυριαρχούσε η έννομη τάξη ήταν το Μέγα Παλάτιο, το οποίο φρουρούσαν 3.000 στρατιώτες υπό τον στρατηγό Μούνδο, αν και τμήμα των τειχών του είχε παραδοθεί στις φλόγες.

Η συμμαχία Πράσινων και Βένετων δεν καταδείκνυε μόνο το παλλαϊκό αίσθημα της εξέγερσης αλλά σἦματοδοτούσε την ανάμειξη ορισμένων συγκλητικών ενάντια στον Ιουστινιανό, για τις δικές τους επιδιώξεις.

Καθ’ υπόδειξη συγκεκριμένων αριστοκρατικών κύκλων, εκλέχθηκε από τους Δήμους ως αυτοκράτορας ο Υπάτιος, κατά γενική ομολογία ανίκανος αριστοκράτης, ανηψιός του πρώην αυτοκράτορα Αναστασίου. Οι στιγμές ήταν κομβικές και ο ίδιος ο Ιουστινιανός άρχισε να σκέφτεται αν έπρεπε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και την εξουσία.

Εκείνη την κρίσιμη στιγμή, όπως αναφέρει ο ιστορικός Προκόπιος ο Καισαρεύς στο έργο του ‘Υπέρ των πολέμων λόγοι’, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα επιχείρησε να προκαλέσει τον Ιουστινιανό και τους συμβούλους του να επιδείξουν την απαιτούμενη γενναιότητα, εκφωνώντας πύρινο λόγο που τελείωνε ως εξής:

«Εμὲ γάρ τις καὶ παλαιὸς ἀρέσκει λόγος, ὡς καλὸν ἐντάφιον ἡ βασιλεία ἐστί – Όσο για μένα, συμφωνώ με την παλιά ρήση, ότι ο θρόνος είναι ένα καλό μνήμα». Το θάρρος και η αυτοθυσία της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, σε συνδυασμό με τη βεβαιότητα πως σύντομα θα κατέφθαναν φιλικά προς τον αυτοκράτορα στρατεύματα από τις γειτονικές φρουρές της Θράκης, έπεισαν τον Ιουστινιανό να μείνει.

Αρχικά, επιχείρησε μέσω του πιστού του ευνούχου στρατηγού Ναρσή, να εξαγοράσει την πίστη ορισμένων ηγετικών Βένετων. Η προσπάθεια στέφθηκε από αποτυχία, όμως το ζητούμενο ήταν οι 1-2 μέρες διαπραγματεύσεων που αποδείχτηκαν σωτήριες για τον Ιουστινιανό. Το πρωί του Σαββάτου της 17^ης Γενάρη, νεοφερμένοι στρατιώτες εμφανίστηκαν στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης.

Οι ευγενείς που είχαν ταχθεί με το λαό, ήταν οι πρώτοι που δήλωσαν μεταμέλεια και την αυτοκρατορική συγχώρεση. Ο Υπάτιος και ο αδερφός του, Πομπήιος, ήρθαν σε επαφή με το Παλάτι την ίδια νύχτα και δήλωσαν υποταγή. Με ανανεωμένο ηθικό, ο Ιουστινιανός μαζί με τη Θεοδώρα και τους πιστούς του στρατηγούς Βελισσάριο, Μούνδο και το Ναρσή, σχεδίασαν το τελικό σχέδιο της ολικής επαναφοράς του στην εξουσία:

Διέδωσαν μέσω πρακτόρων πως το πρωί της Κυριακής 18 Γενάρη του 532 μ.Χ., θα γινόταν η επίσημη στέψη του Υπάτιου. Περίπου 35.000 κάτοικοι της Πόλης συνωστίστηκαν στον Ιππόδρομο, όταν μπήκαν αιφνιδιαστικά έφιπποι στρατιώτες από τρεις κατευθύνσεις, σκορπώντας τον πανικό και τον θάνατο.

Η Στάση του Νίκα πνίγηκε στο αίμα, αφού δολοφονήθηκε με αυτόν τον τρόπο το ένα δέκατο του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης, ενώ τις επόμενες μέρες συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν δεκάδες ευγενείς που συμμετείχαν και υποκίνησαν τις ταραχές, ανάμεσά τους και οι Υπάτιος και Πομπήιος.

Οι Ιωάννης Καππαδόκης και Τριβωνιανός αποκαταστάθηκαν, οι ιπποδρομίες δεν πραγματοποιήθηκαν για αρκετά χρόνια, κάθε φωνή αντίδρασης στην ανάκτηση της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έσβησε και ο Ιουστινιανός εδραίωσε την ‘Ελέω Θεού’ κυριαρχία του.