Σπάνιο ντοκουμέντο με το επίσημο έντυπο της “δήλωσης μετανοίας”, που υπέγραφαν οι αριστεροί. Διαβάστε αναλυτικά τι τους καλούσαν να δηλώσουν για να φύγουν από την εξορία

Του Μιχάλη Γελασάκη

Musicpaper.gr

Η μετάνοια και η μεταμέλεια ως έννοιες χρησιμοποιούνται κατά κόρον στον εκκλησιασμό και στη θρησκεία. Δεν εμφανίστηκαν όμως στα Βυζαντινά χρόνια.

Η έννοια της μετάνοιας υπάρχει από την αρχαιότητα και φυσικά ζει και βασιλεύει μέχρι και σήμερα. Στα περιβόητα απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη υπάρχει μία ολόκληρη παράγραφος για τις μετάνοιες που τον έβαζαν να κάνει από μικρό παιδί, αλλά και ο Καραγκιόζης είναι γεμάτος μετάνοιες… Υπάρχει μία ψυχαναλυτική προσέγγιση στη μετάνοια που έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, αλλά και μία θετική αντίληψη για αυτήν, όταν πρόκειται για μία ενδόμυχη και πηγαία διαδικασία.

Ο καθένας έχει το δικαίωμα να μετανοήσει. Δηλαδή, να απαρνηθεί ή να αποκηρύξει κάτι και να ακολουθήσει κάτι νέο, ακόμα και αν είναι το ακριβώς αντίθετό του. Υπήρξε όμως μία περίοδος που η δήλωση μετανοίας γινόταν δημόσια και δεν ήταν απότοκο προσωπικής επιλογής ύστερα από ώριμη σκέψη… αλλά αποτέλεσμα βασανιστηρίων, απειλών και κοινωνικής περιθωριοποίησης.

Τι ήταν οι δηλώσεις Μετανοίας

Έχει γραφτεί ένας τεράστιος όγκος βιβλίων, άρθρων, μαρτυριών κλπ για τις δηλώσεις μετάνοιας ή «δηλώσεις αποκηρύξεως του κομμουνισμού» όπως ήταν ο πλήρης τίτλος τους. Πρόκειται για ένα κείμενο που συνέτασσαν και υπέγραφαν κομμουνιστές οι οποίοι ήταν de facto κατηγορούμενοι για αντεθνική δραστηριότητα, αλλά και πολίτες οι οποίοι είχαν κάποια σχέση με κομμουνιστές ή παρουσίαζαν «αντεθνική δράση». Η υπογραφή των δηλώσεων αυτών σήμαινε και την παύση της δίωξής τους από τις Αρχές, επομένως ακολουθούσε η αποφυλάκιση, η απελευθέρωση από τόπους εξορίας, εύρεση εργασίας κλπ, ανάλογα με τον τρόπο δίωξης του καθενός.

ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΕΚΑΝΕ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ

Ως πρακτική άρχισε να εμφανίζεται το 1916 την περίοδο του εθνικού διχασμού. Οι φιλοβασιλικοί αντέδρασαν οργισμένα όταν σχηματίστηκε η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, υπό τον Βενιζέλο και κηρύχτηκε ο πόλεμος κατά της Βουλγαρίας. Σε πόλεις και σε χωριά κυνηγούσαν τους βενιζελικούς και μετά από ξυλοδαρμούς τους έβαζαν να υπογράψουν δήλωση μετανοίας στην οποία αποκήρυσσαν “τον σατανικό, προδότη Βενιζέλο”.

Εφαρμόστηκε αποσπασματικά στα τέλη της δεκαετίας του 1920, αλλά πήρε διαστάσεις ενορχηστρωμένης κρατικής πολιτικής στη δεκαετία του ’30, επί δικτατορίας Μεταξά και ίσχυε μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ’60, για να εμφανιστεί ξανά, μερικά χρόνια αργότερα, με άλλη μορφή, επί Χούντας (1967-1974).

Η υιοθέτηση της δήλωσης ως μέτρου διάλυσης και εξόντωσης των κομμουνιστών, των φιλικά προσκειμένων σε αυτούς και των αντιφρονούντων, πιστώνεται ιστορικά στον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, υφυπουργό Δημοσίας Ασφάλειας επί Μεταξά και χρόνια Βουλευτή της ΕΡΕ τη δεκαετία του ’60, με τον  Α.Ν. 375/18-12-1936.

Με τη δήλωση, ο υπογράφων, αποκήρυσσε τις κομμουνιστικές του ιδέες, το ΚΚΕ, άλλες πολιτικές οργανώσεις και σχηματισμούς, την τυχούσα «κομμουνιστική-ανατρεπτική» δράση του, δηλώνοντας παράλληλα ότι θα σταματήσει κάθε τέτοια δραστηριότητα στο μέλλον.

Ποιος ήταν ο στόχος των δηλώσεων

Ο στόχος των δηλώσεων ήταν η αποτροπή των κομμουνιστών να διακηρύττουν την ιδεολογία και τις θέσεις τους και φυσικά ο παραδειγματισμός, η δημόσια διαπόμπευση και η αποξένωσή τους από τους συντρόφους τους, αφού η υπογραφή μίας τέτοιας δήλωσης σήμαινε αυτόματα τον εξωραϊσμό και την απαξίωση για το «όμορο» ιδεολογικό περιβάλλον. Προφανώς, σήμαινε και τη διαγραφή από το ΚΚΕ και τις άλλες πολιτικές οργανώσεις, με τη «ρετσινιά» του «Δηλωσία», που τότε ήταν συνώνυμο του προδότη.

Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη αναφέρει ότι: «οι δηλωσίες, λόγω του δύστοκου κοινωνικού κλίματος, επέλεξαν τη βία της σιωπής αντί να καταγγείλουν το τραύμα του ηθικού εξευτελισμού που τους υπέβαλαν».

Ο επίσης ιστορικός Θανάσης Γάλλος γράφει: «Οι δηλώσεις μετανοίας ήταν μια βίαιη αποδόμηση της προσωπικότητας των πολιτικών κρατούμενων και παράλληλα μια προσπάθεια διάσπασης της συλλογικότητάς τους. Η διοίκηση των στρατοπέδων χώριζε τους κρατούμενους σε «ανανήψαντες» και «αμετανόητους», και έστρεφε τους πρώτους εναντίον των δεύτερων».

Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι παραποιήσεις και οι ψευδείς δηλώσεις με σκοπό την προπαγάνδα έδιναν και έπαιρναν, ενώ δηλώσεις ή υπόνοιες δηλώσεων στελεχών ή εμβληματικών προσώπων (Βελουχιώτους, Ρίτσος, Θεοδωράκης) γινόταν φέιγ βολάν. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Ανδρέα Παπανδρέου, όταν συνελήφθη μαζί με άλλους 12 το 1937, κατηγορούμενος για συμμετοχή σε τροτσκιστική ομάδα. Όπως είναι γνωστό, υπέγραψε δήλωση αποκήρυξης του κομμουνισμού και αφέθηκε ελεύθερος. Ο ίδιος ο Μανιαδάκης, που του είχε αποστάσει τότε τη δήλωση, σχεδόν 30 χρόνια μετά, το 1964, τη χρησιμοποίησε σε πολιτική αντιπαράθεση στη Βουλή. Ωστόσο υπήρξαν περιπτώσεις που το κόμμα έδινε την άδεια σε κάποιους να κάνουν δήλωση ώστε να απελευθερωθούν και να συνεχίσουν τη δράση τους. Σύμφωνα με τον ριζοσπάστη, από ιστορικές μαρτυρίες προκύπτει ότι ο Βελουχιώτης υπέγραψε δήλωση με εντολή του Ζαχαριάδη ώστε όταν αποφυλακιστεί να συμβάλει στην ανασυγκρότηση του ΚΚΕ, καθώς πολλά στελέχη του ήταν στη φυλακή ή στην εξορία.

Οι δηλώσεις μετάνοιας στη Μακρόνησο

Ένας από τους στόχους των: Παναγιώτη Σκαλούπακα, Γεώργιου Μπαϊρακτάρη, Αντώνη Βασιλόπουλο, Δημήτριο Ιωαννίδη (μετέπειτα δικτάτορα), Τζανετάτο, Καραφώτη, Σγουρό, Σούλη, Καστρίτση και άλλων βασανιστών της Μακρονήσου ήταν να αποσπάσουν τη δήλωση μετάνοιας, αφού η Μακρόνησος δεν ήταν απλά τόπος εγκλεισμού, αλλά τόπος αναμόρφωσης και «ανάνηψης» των κρατουμένων, όπως έλεγαν οι βασανιστές. Στους τόπους εξορίας τα πράγματα ήταν πιο σκληρά. Δεν έφτανε μόνο η δήλωση και η υπογραφή. Ο υπογράφων θα διάβαζε δυνατά μπροστά σε όλους τους άλλους εξόριστους τη δήλωσή του,  γινόταν αντικομουνιστικός κήρυκας ή και ο ίδιος βασανιστής.

( περισσότερα για τα βασανιστήρια μπορείτε να διαβάσετε στη Μηχανή του Χρόνου ΕΔΩ )

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να ειπωθεί ο ακριβής αριθμός όσων εξαναγκάστηκαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στη «Δήλωση Μετάνοιας», αφού τα στοιχεία, ανάλογά με την πηγή έχουν πολύ μεγάλες αποκλίσεις.

Σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί και σύμφωνα πάντα με την ίδια πηγή το διάστημα 1947-1950 πέρασαν από τη Μακρόνησο 27.000 στρατιώτες, 1.100 αξιωματικοί και 30.000 πολίτες».

Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Υφυπουργείου Δημοσίας Ασφαλείας, 47.000 κομμουνιστές υπέβαλαν «δηλώσεις μετανοίας και αποκηρύξεως του κομμουνισμού» μέχρι το 1940, ενώ οι συλληφθέντες ανέρχονταν σε περίπου 50.000.

Σύμφωνα με κείμενο που δημοσιεύτηκε την περίοδο της Χούντας (Α. Παυλόπουλος, “Μελέται αναφερόμεναι εις την ιστορίαν του ΚΚΕ-ΕΔΑ, 1956-1969”) και επικαλείται τα επίσημα στοιχεία της Κρατικής Ασφάλειας, ο αριθμός εκείνων που υπέγραψαν δηλώσεις μετάνοιας κατά τον Εμφύλιο και ύστερα ανέρχεται σε 95.690, ενώ στο ίδιο κείμενο πανηγυρικά αναφέρεται ότι η πρακτική αυτή αποτέλεσε «μίαν εκ των βασικών μεθόδων ηθικής απογυμνώσεως του ΚΚΕ και οργανωτικής απισχνάνσεώς του». Στην ίδια φιλοχουντική δημοσίευση διαβάζουμε επίσης ότι:

«Διά των δηλώσεων το Κράτος εβοήθησεν εκείνους οι οποίοι παρεσύρθησαν υπό της κομμουνιστικής προπαγάνδας να διακόψουν τους δεσμούς των με το ΚΚΕ και έδωσε την δυνατότητα εις αυτούς να ζήσουν νομοταγώς και φιλησύχως».

Τον Ιανουάριο του 1950 η διοίκηση των στρατοπέδων υπερηφανευόταν ότι η µεγάλη πλειονότητα των κρατουµένων είχε «αναµορφωθεί». Από τους 16.768 κρατουµένους µόνο οι 1.494 δεν είχαν ακόµη υπογράψει.Σύμφωνα με τα στοιχεία από τα αρχεία της Μακρονήσου υπολογίζεται ότι οι άνθρωποι που ΔΕΝ υπέγραψαν τη δήλωση μετάνοιας είναι λιγότεροι από το 1% όσων κρατήθηκαν εκεί.

Το έντυπο της δήλωσης

Το κείμενο της δήλωσης και το πρότυπό της έπαιρνε διάφορες μορφές ανά τακτά χρονικά διαστήματα και διαμορφωνόταν ανάλογα με τις εξελίξεις, την εποχή, την τοποθεσία ή ακόμα και το τι είχε προηγηθεί λίγη ώρα πριν τη δήλωση. Κάποιες φορές οι δηλώσεις ήταν δακτυλογραφημένες και κάποιες άλλες οι δηλώσεις μετανοίας συντάσσονταν χειρόγραφα από τους κατηγορούμενους. Αυτό γινόταν συνήθως κατά την ώρα της σύλληψης ώστε να αποφύγουν την εξορία που ήξεραν ότι ακολουθεί, λίγο πριν εκδοθούν δικαστικές αποφάσεις για ευνοϊκότερη μεταχείριση ή αμέσως μετά από σκληρά βασανιστήρια, όπου δεν υπήρχαν πρόχειρες πρότυπες δηλώσεις.

Στην αρχική εικόνα παρουσιάζουμε το έντυπο μίας «Δήλωσις» όπως αυτό δινόταν στους κρατούμενους της Μακρονήσου το 1948, όπου διακρίνονται τα στοιχεία και οι παράγραφοι που έπρεπε να συμπληρώσει ο κατηγορούμενος.

Το έντυπο της δήλωσης που παρουσιάζεται είναι Δωρεά της Μαρίας Θεοδωροπούλου (εγγονής Β. Θεοδωρόπουλου) & Λάμπρου Θεοδωρόπουλου (γιου Β. Θεοδωρόπουλου) στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

Πηγές που χρησιμοποίησε ο συντάκτης το άρθρου Μ. Γελασάκης:

• Πολυμέρης Βόγλης, «Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο», Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004.

  https://alexandria-publ.gr/shop/becoming-a-subjectpolitical-prisoners-during-the-greek-civil-war/

• Λεφτέρης Ραφτόπουλος, «Το μήκος της νύχτας. Μακρόνησος ’48-’50», Αθήνα, Καστανιώτης, 1995.

  https://www.kastaniotis.com/book/960-03-1449-7

• Σπύρος Λιναρδάτος «Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου», Αθήνα 1967.

  https://www.politeianet.gr/books/linardatos-spuros-themelio-4i-augoustou-183457

• “Έπεσαν για τη ζωή”, Έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1988.

  https://www.rizospastis.gr/story.do?id=10311324

• Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου https://www.makronissos.org/
• Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) http://www.askiweb.eu/index.php/el/
• Τάκης Καμπύλης, «Δηλωσίες, αντιήρωες σε εποχή ηρώων», εφ. Καθημερινή, 5.10.2008

  https://www.kathimerini.gr/336279/article/epikairothta/politikh/dhlwsies-antihrwes-se-epoxh-hrwwn

• Σωτηρία Τσιαβδάρα: «Η δήλωση μετανοίας ως μέτρο του κατασταλτικού μηχανισμού και η εικόνα του δηλωσία στα μάτια του ΚΚΕ και των μελών του από το Μεσοπόλεμο έως την Μετεμφυλιακή περίοδο». Διπλωματική εργασία – Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, ΠΜΣ, κατεύθυνση Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, 2014

  http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid:7590

• Θεοδώρου Βικτώρια (επιµ.), «Στρατόπεδα γυναικών. Εννέα θαµµένα τετράδια µε αφηγήσεις κρατουµένων γυναικών στα στρατόπεδα Χίου, Τρίκερι, Μακρονήσου στα χρόνια του Εµφυλίου Πολέµου 1947-1951», Αθήνα, Ιδιωτική έκδοση, 1976.
• Μακρόνησος Γ’ ΕΤΟ, 1950 (Προπαγανδιστικό περιοδικό για τους κρατούμενους)
• Στρατής Μπουρνάζος, «To µέγα εθνικόν σχολείον Μακρονήσου, 1947-1950», Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000.
• Αντώνης Φλούντζης, «Στο κολαστήριο της Μακρονήσου», Φιλιππότης, Αθήνα 198
• Νίκος Μάργαρης, «Ιστορία της Μακρονήσου», Αθήνα, 1966.

Διαβάστε επίσης στη “ΜτΧ”: Πώς ο Κατράκης διέσωσε τα ποιήματα του Ρίτσου στην εξορία της Μακρονήσου. Το ριψοκίνδυνο σχέδιο με τον κουβά και τα μπουκάλια …