Ρόζα Ιμβριώτη. Η πρώτη γυμνασιάρχης στην Ελλάδα, που μόρφωσε παιδιά με ειδικές ανάγκες, κορίτσια της εργατιάς και εξόριστες

Η Ρόζα Ιμβριώτη υπήρξε μια δυναμική, δραστήρια και προοδευτική μορφή στα χρονικά της ελληνικής εκπαίδευσης.

Ίδρυσε το πρώτο ειδικό σχολείο στην Ελλάδα και έγινε η πρώτη γυναίκα γυμνασιάρχης. Ήταν η αφορμή για το ξέσπασμα των Μαρασλειακών, μιας διαμάχης γύρω από το μεταρρυθμιστικό έργο του Μαρασλείου Διδασκαλείου και το γλωσσικό ζήτημα τη δεκαετία του 1920.

Στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, η Ιμβριώτη έδωσε το “παρών” στους αγώνες της Αντίστασης μέσα από τις τάξεις της ΕΠΟΝ και του ΕΑΜ. Συνέταξε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), γνωστής και ως “Κυβέρνησης του βουνού”.

Στα χρόνια του Εμφυλίου, βρέθηκε στο Παλαιό Τρίκερι, ένα απομονωμένο νησί του Παγασητικού Κόλπου όπου εξορίζονταν γυναίκες. Υπήρξε στέλεχος της ΕΔΑ και του ΚΚΕ και αγωνίστηκε όχι μόνο για τη σύνδεση σχολείου και κοινωνίας, αλλά και για την ισότητα των φύλων.

Όπως έγραφε στο βιβλίο της “Παιδεία και Κοινωνία“, “γυναίκα και άντρας πλάι-πλάι στην εργασία αγωνίζονται και οι δύο για το ψωμί… Έχουν τα ίδια προβλήματα, τους ίδιους αγώνες, την ίδια κοινωνική συνείδηση, τις ίδιες ελπίδες… Να προχωρήσουμε σε γενική πολιτική δράση“.

Τα πρώτα χρόνια ως φοιτήτρια και δασκάλα

Η Ρόζα Ιμβριώτη, το γένος Ιωάννου, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1898. Μεγάλωσε σε ένα οικογενειακό περιβάλλον ευκατάστατο και προοδευτικό. Όπως είχε πει, οι γονείς της ήταν “τα ιερά πρόσωπα που έφτιαξαν με γαλήνη και ηρεμία τη γερή βάση της ζωής μου“.

Η μητέρα της προερχόταν από εύπορη οικογένεια εμπόρων της Μικράς Ασίας Ο πατέρας της, Νικόλαος Ιωάννου ήταν φιλόλογος και γυμνασιάρχης. Η κόρη του ακολούθησε τα χνάρια του.

Αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, όπου γνωρίστηκε με τον Γιάννη Ιμβριώτη, τον οποίο, τελικά, παντρεύτηκε. Ενώ σπούδαζε, δίδασκε στο “Κυριακόν Σχολείον Εργατριών”.

Ήταν ένα μορφωτικό ίδρυμα που ιδρύθηκε το 1911, με πρωτοβουλία του Εργατικού Κέντρου Αθήνας, λειτουργούσε κάθε Κυριακή πρωί και μάθαινε γράμματα κυρίως σε ανήλικα εργαζόμενα κορίτσια.

Το 1917, η Ιμβριώτη διορίστηκε στο 1ο Ελληνικό Σχολείο Θηλέων Αθηνών. Τρία χρόνια μετά, ήταν ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη του “Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας”.

Η αφορμή των Μαρασλειακών

Το ενδιαφέρον της Ιμβριώτη για την αναβάθμιση της εκπαίδευσης την έφερε κοντά στον Εκπαιδευτικό Όμιλο, δίπλα σε καταξιωμένους δημοτικιστές παιδαγωγούς, όπως ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνός.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, η Ιμβριώτη ανέλαβε να διδάξει το μάθημα της Ιστορίας στο Μαράσλειο Διδασκαλείο. Διευθυντής του ήταν ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο οποίος, λίγα χρόνια νωρίτερα, βρέθηκε στο επίκεντρο των αντιπαραθέσεων που ονομάστηκαν “Αθεϊκά του Βόλου”.

Το Μάρτιο του 1925, ο Δελμούζος ήρθε αντιμέτωπος με μία ακόμη γλωσσοεκπαιδευτική διαμάχη: τα αποκαλούμενα Μαρασλειακά.

Αφορμή για το ξέσπασμά τους ήταν η Ιμβριώτη, η οποία κατηγορήθηκε για υλιστική διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας, δηλαδή υπό το πρίσμα της μαρξιστικής θεωρίας.

Την 1η Ιουνίου 1925, το κύριο άρθρο της εφημερίδας “Εστία” είχε τίτλο “Η εκπαίδευσις που κλονίζει την πατρίδα“. Η “Απογευματινή” έκανε λόγο για “αυθάδεια της κ. Ιμβριώτου” και στο δημοσίευμα της 28ης Μαΐου 1925 ανέφερε:

“Τα όργανα της σπείρας του Εκπαιδευτικού Ομίλου διδάσκουν ότι η επανάστασις του 1821 ήτο επιχείρησις των κεφαλαιοκρατών!!“.

Στην υπόθεση των Μαρασλειακών συμμετείχε και η Εκκλησία, υποστηρίζοντας ότι το μάθημα των Θρησκευτικών υποβαθμιζόταν και ακυρωνόταν στο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Δεν έλειπαν, επίσης, τα σχόλια για το γεγονός ότι ανατέθηκε η διδασκαλία της Ιστορίας σε μια γυναίκα αντί για άνδρα.

Ο φόβος της εξάπλωσης των κομμουνιστικών ιδεών μετά τη Mικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας, οδήγησε στην ανατροπή της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, που επιχειρείτο στο Μαράσλειο και στην απόλυση της Ιμβριώτη, το Φεβρουάριο του 1926.

Πρώτη γυναίκα γυμνασιάρχης

Την περίοδο 1927-1930, η Ρόζα Ιμβριώτη βρέθηκε στη Γαλλία και στη Γερμανία για μετεκπαίδευση στη φιλοσοφία της ιστορίας, την ψυχολογία και τη θεραπευτική παιδαγωγική. Μαζί ήταν και ο σύζυγός της.

Το 1934, έγινε γυμνασιάρχης στο Κιλκίς. Ήταν η πρώτη γυναίκα που έλαβε αυτή τη θέση στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης.

“Όταν μάθαμε ότι γυμνασιάρχης θα είναι μια γυναίκα, μας έκανε μεγάλη εντύπωση. Η Ρόζα συναναστρεφόταν τα αγροτόπαιδα, τα παιδιά των εργατών και ήταν πάρα πολύ αγαπητή“, ανέφερε η Νίτσα Γαβριηλίδου, μαθήτρια στο Κιλκίς, αντιστασιακή και μετέπειτα συνεξόριστη με την Ιμβριώτη.

Η ίδρυση του Πρότυπου Ειδικού Σχολείου Αθηνών

Το 1936, η Ιμβριώτη τέθηκε σε διαθεσιμότητα από το μεταξικό καθεστώς, με την αιτιολογία ότι μυούσε τους εφήβους στις σοσιαλιστικές ιδέες.

Πρότεινε στον Μεταξά την ίδρυση ενός σχολείου για παιδιά με νοητική υστέρηση. Παρά τα εκ διαμέτρου αντίθετα πολιτικά φρονήματά του, ο Μεταξάς δέχθηκε, για τους δικούς του πολιτικούς λόγους.

Σύμφωνα με τον παιδαγωγό και συνεργάτη της Ιμβριώτη, Κώστα Καλαντζή, μια συγκυρία επέτρεψε στην Ιμβριώτη να υλοποιήσει το όραμά της.

Υπήρξε μαθήτρια του Γερμανού φιλόσοφου και ψυχολόγου, Έντουαρντ Σπράνγκερ, και ο Μεταξάς, που είχε κάνει σπουδές στο Βερολίνο με έξοδα του βασιλιά Κωνσταντίνου, τον γνώριζε και τον εκτιμούσε ιδιαίτερα.

Το Φεβρουάριο του 1936, ιδρύθηκε κι επίσημα το λεγόμενο “Πρότυπο Σχολείο Ανωμάλων και Καθυστερημένων Παίδων”. Ο τόπος που επιλέχθηκε ήταν η Καισαριανή, πολύ κοντά στο Σκοπευτήριο.

Η Ιμβριώτη διαμαρτυρήθηκε προκειμένου να αλλάξει η ονομασία σε “Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών” (ΠΕΣΑ), όπερ και εγένετο το 1938.

“Σαν ένα σμάρι χαρούμενων πουλιών”

Στο ΠΕΣΑ, η Ιμβριώτη εφάρμοσε πρωτοποριακές για την εποχή παιδαγωγικές μεθόδους. Μετουσίωσε σε πράξη όσα διδάχθηκε στο εξωτερικό και, σύμφωνα με τον Κώστα Καλαντζή, “φώλιασε” στην καρδιά των μαθητών της:

“Τη θυμάμαι πως, όταν έμπαινε στις τάξεις μας, τα παιδιά την αγκάλιαζαν, τη χάιδευαν, την κύκλωναν σαν ένα σμάρι χαρούμενων πουλιών“.

Για να ευαισθητοποιήσει τους γονείς των παιδιών έγραψε:

“Συχνά συλλογιέσαι με αγωνία τι θα απογίνει αυτό το παιδί, σαν κλείσεις τα μάτια σου, ποιος θα το προφυλάξει; […] Δεν θέλω να σε λυπήσω. Ξέρω πως οι πληγές σου είναι ανοιχτές.

Όμως εάν δε νιώσεις εσύ ο ίδιος τι συμβαίνει στο παιδί σου, εάν δεν βρούμε μαζί τις αιτίες και τις συνέπειες, δεν είναι δυνατόν να αντικρίσουμε κατάματα το κακό και να το προλάβουμε ή να το μικρύνουμε τουλάχιστο, όσο είναι δυνατό“.

Σήμερα, στην είσοδο του Πρότυπου Ειδικού Δημοτικού Σχολείου Μ.Δ.Δ.Ε. “Ρόζα Ιμβριώτη”, ο επισκέπτης βρίσκει μια επιγραφή με τα ακόλουθα λόγια της ιδρύτριας:

“Το έργο της προστασίας και της ειδικής αγωγής του αδύνατου παιδιού μεγαλώνει σε επιφάνεια και σε βάθος την ανθρώπινη ψυχή και υψώνει την στάθμη της ανθρωπότητας“.

Η δασκάλα του βουνού

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η Ιμβριώτη επέδειξε αξιοσημείωτη αντιστασιακή δράση. Οργάνωσε συσσίτια για να σώσει όσα παιδιά της Καισαριανής μπορούσε από το λιμό.

Όταν ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ, το Φεβρουάριο του 1943, εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Εντάχθηκε στους κόλπους του ΕΑΜ και συνέταξε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ΠΕΕΑ.

Το 1944, ως παιδαγωγός στη Γραμματεία της Παιδείας της ΠΕΕΑ, ανέλαβε την οργάνωση και τη λειτουργία του Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου της Τύρνας στα Τρίκαλα.

Σκοπός του φροντιστηρίου ήταν η ταχύρρυθμη προετοιμασία των δασκάλων της Ελεύθερης Ελλάδας. Επιπλέον, η Ιμβριώτη έγραψε το αναγνωστικό “Τα Αετόπουλα“, για τα παιδιά της Γ’ και Δ’ τάξης του Δημοτικού.

“Μόνο να μην ανοίξει αυτή η μπάρα”

Η στράτευση της Ιμβριώτη στο χώρο της Αριστεράς δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη στα χρόνια του Εμφυλίου. Εξορίστηκε πρώτα στη Χίο, το 1948, κι ύστερα στο Παλαιό Τρίκερι και τη Μακρόνησο.

Όπως πολλές γυναίκες, η Ιμβριώτη βασανίστηκε και ταπεινώθηκε, αλλά δεν υπέκυψε, για να αποκηρύξει τις ιδέες της, υπογράφοντας δήλωση μετανοίας ή προδίδοντας τους ομοϊδεάτες της.

Στο βιβλίο “Στρατόπεδα Γυναικών“, όπου περιλαμβάνονται συγκλονιστικές μαρτυρίες εξόριστων γυναικών, η Ιμβριώτη έγραψε για τον εγκλεισμό της σε ένα κελί:

“Πέφτω εξαντλημένη στο στρώμα. Είναι βρεγμένο. Ούτε ξέρω πια τι γίνεται μέσα σε τούτο το σκοτάδι. Όλη μέρα δεν έχω πιει ούτε νερό… δεν έχω φάει ούτε ψωμί… δεν έχω δει ανθρώπου όψη…

Και πάλι με κατακυριεύει τούτο το πικρό αίσθημα, που μου παραλύει το μυαλό: «Ποτέ πια, Ρόζα». Όμως, μόνο να μην ανοίξει αυτή η μπάρα… να μην μπουν αυτές οι αποθηριωμένες μορφές… κι ας μείνω έτσι”.

Το “κρυφό σχολειό” της εξορίας

Η εξορία δεν έκαμψε το ηθικό της Ιμβριώτη. Εμπνεύστηκε και, σε συνεργασία με άλλες δασκάλες, έβαλε σε εφαρμογή ένα μορφωτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης για τις συνεξόριστές της.

Στόχος του προγράμματος ήταν να μάθουν γράμματα οι αναλφάβητες, να αναπληρώσουν τα χαμένα σχολικά τους χρόνια όσες αναγκάστηκαν να διακόψουν την εκπαίδευσή τους και να προετοιμαστούν όσες είχαν φιλοδοξίες για περαιτέρω σπουδές.

Οι εξόριστες μαζεύονταν σε ομάδες των 40 ατόμων σε μια σκηνή και η δασκάλα παρέδιδε το μάθημα με τσίλιες, διότι οι συγκεντρώσεις απαγορεύονταν με ποινή στρατοδικείου.

Παράλληλα, η Ιμβριώτη προσπαθούσε να ψυχαγωγήσει και να τονώσει το ηθικό των συνεξόριστών της, ώστε να μη λυγίσουν.

“Για να φτιάξουμε ανθρώπους, πρέπει πρώτα εμείς να γίνουμε άνθρωποι”

Στα μετεμφυλιακά χρόνια, η Ιμβριώτη συνέχισε να δραστηριοποιείται στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Μέχρι το 1967, ήταν μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΔΑ και, μετά την πτώση της Χούντας, εντάχθηκε στο ΚΚΕ.

Έγραψε δεκάδες άρθρα και βιβλία, εκπαιδευτικού και πολιτικού χαρακτήρα, και παρακολούθησε παιδαγωγικά συνέδρια στο εξωτερικό.

Πέθανε το Σεπτέμβριο του 1977, σε ηλικία 79 ετών. Σε όλη τη γεμάτη και περιπετειώδη ζωή της, πορεύτηκε έχοντας ως “πυξίδα” τις ακόλουθες φράσεις:

“Το σχολείο χρέος έχει να βοηθήσει τον καθένα να φτάσει ως εκεί που οι δικές του δυνατότητες του επιτρέπουν. Σ’ αυτήν την πορεία δεν πρέπει κανείς να εμποδίζεται από τις οικονομικές και κοινωνικές του συνθήκες“.

“Η αποστολή του Δασκάλου είναι να φτιάξει ανθρώπους, μα για να φτιάξουμε ανθρώπους, πρέπει πρώτα εμείς να γίνουμε άνθρωποι. Δεν μπορούμε να μείνουμε έξω από τους αγώνες του λαού, να μην κάνουμε, δήθεν, πολιτική”.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube