Ραιδεστός, το λιμάνι διαφυγής. Το δράμα των προσφύγων μέσα από τις αναφορές του αμερικανού ναυάρχου Μπρίστολ

Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

 Το λιμάνι της Ραιδεστού στις ακτές της Προποντίδας, αποδείχθηκε σωτήριο στις τρομερής Μικρασιατικής Καταστροφής για χιλιάδες Μικρασιάτες πρόσφυγες της Βιθυνίας και άλλων περιοχών της βόρειας Μικράς Ασίας, που έτρεχαν απελπισμένοι να σωθούν από τις σφαγές.

Και η διάσωση αυτών των προσφύγων βρέθηκε στο ενδιαφέρον των διπλωματών που έδρευαν στην Κωνσταντινούπολη, αλλά η λήψη των αποφάσεων σωτηρίας πάντα ήταν καθυστερημένες και πάντα λαμβάνονταν μετά από τις σφαγές.

Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 ξέσπασε η μεγάλη πυρκαγιά στη Σμύρνη, ξεκινώντας από την αρμενική συνοικία. Ήδη από τις 9 Σεπτεμβρίου είχαν μπει στην πόλη οι πρώτοι ιππείς Τούρκοι, και δύο μέρες αργότερα ο Μουσταφά Κεμάλ με το επιτελείο του.

Όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην Σμύρνη, από τους πρώτους που συνέλαβαν με εντολή του Νουρεντίν Πασά, ήταν ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, που τον υπέβαλαν σε φρικιαστικά μαρτύρια και εξευτελισμούς και τελικά τον κατακρεούργησαν στις 27 Αυγούστου 1922, εξαφανίζοντας τελικά ό,τι είχε μείνει από το σεπτό σώματα Ιεράρχη.

Η είδηση για έγκλημα αυτό  έγινε  γνωστή στην Ελλάδα με καθυστέρηση κάποιων ημερών!

Από την πρώτη μέρα εκείνου του μαύρου Σεπτέμβρη του 1922, οι ειδήσεις έδειχναν τι θα ακολουθήσει. Μεγάλες δυσχέρειες παρουσίαζε η Σμύρνη όπου είχαν συγκεντρωθεί από πολλές μέρες νωρίτερα άνω των 500.000 ελληνικής καταγωγής προσφύγων, που ήθελαν να φύγουν, πάση θυσία, λόγω των σφαγών και να εγκατασταθούν στην Ελλάδα.

Σημαντικό τότε αποδείχθηκε το λιμάνι της Ραιδεστού. Χιλιάδες πρόσφυγες από τη Βιθυνία, την Προύσα και άλλες περιοχές της βόρειας Μικράς Ασίας, οδοιπορώντας κατέφευγαν στο λιμάνι των Μουδανιών και από εκεί περνούσαν σχετικά εύκολα στο λιμάνι της Ραιδεστού.

Υπολογίστηκε τότε ότι πλέον των 150.000 ατόμων βρήκαν προσωρινό καταφύγιο στη Ραιδεστό και από εκεί πήραν το δρόμο για την ελεύθερη Ελλάδα. Στο λιμάνι των Μουδανιών και της Πανόρμου κατευθύνθηκε και το Γ΄ Σώμα Στρατού, για να περάσει συντεταγμένο στο λιμάνι της Ραιδεστού.

Άλλωστε στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου 1922 πολλές χιλιάδες ΑνατολικοΘρακιωτών, διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τα πάντα και να φύγουν και αυτοί. Απελπισία παντού…

Από την πλευρά της Ελλάδας έγιναν διαβήματα προς τις λεγόμενες συμμαχικές κυβερνήσεις για τη διάσωση των προσφύγων. Κατά την ειδησεογραφία των αρχών Σεπτεμβρίου, όλοι γνώριζαν ότι χωρίς τη βοήθεια των συμμάχων αλλά και της Αμερικής αυτή η σωτηρία θα ήταν δύσκολη.

«Η Κυβέρνησις όθεν επικαλείται τα χριστιανικά αισθήματα των Δυνάμεων τούτων και παρακαλεί όπως δοθεί έμπρακτος βοήθεια δια την διάσωσίν και εγκατάστασίν των».

Ο υπουργός Εξωτερικών Νικόλαος Καλογερόπουλος πραγματοποίησε σχετικές συνεννοήσεις με τους πρέσβεις της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας και αργότερα έγινε σύσκεψη υπό τον πρωθυπουργό Νικόλαο Τριανταφυλλάκο.

Ένα άλλο πρόβλημα που απασχολούσε την Ελλάδα ήταν η εξασφάλιση σιτάρκειας, το ταχύτερο, ώστε έως τις 20 Σεπτεμβρίου που θα είχε καταφτάσει το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων να υπάρχει ψωμί. Για το λόγο αυτό διατάχθηκε ο απόπλους φορτηγών πλοίων προς την Αλεξανδρούπολη, όπου είχαν συγκεντρωθεί 250 χιλιάδες οκάδες Θρακικού σιταριού, για να το μεταφέρουν στην λεγόμενη Παλαιά Ελλάδα.

Επίσης αναμένονταν και άλλα φορτία σιταριού από την Αμερική και άλλες χώρες, που είχαν προαγορασθεί.

Στην ίδια τη Σμύρνη χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν καταφτάσει από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, είχαν καταφύγει στο λιμάνι, περιμένοντας ότι θα έρθουν πλοία, που τους μεταφέρουν μακριά από τον τόπο των σφαγών.

Στην προκυμαία της Σμύρνης γράφονταν αμέτρητα δράματα. Τα συμμαχικά στρατεύματα είχαν ήδη απομακρυνθεί από τη Σμύρνη και τα ελληνικά είχαν φύγει τελευταία, από τη χερσόνησο της Ερυθραίας, όπου υπήρχαν ανυπεράσπιστοι πρόσφυγες. Ο κόσμος είχε μείνει χωρίς προστασία, απέναντι στην τουρκική εκδικητικότητα.

Πολλοί  Έλληνες από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, έφευγαν βορειότερα και έφταναν στο μικρό λιμάνι των Μουδανιών. Από εκεί περνούσαν εύκολα στο απέναντι λιμάνι της Ραιδεστού, απ’ όπου διέρχονταν μεγάλα ατμόπλοια που εκτελούσαν δρομολόγια από τον Εύξεινο Πόντο προς τα ελληνικά λιμάνια του Αιγαίου.

Ο ποιητής Σωτήρης Σκίππης  μοιρολογούσε για την τραγική μοίρα της Ελλάδας, 100 χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821.

«‘Ένας αιώνας θυσιών, ηρωισμών, τροπαίων,

Ξανά εσωριάστη κάτου

Κι οι ξένοι απ’ ό,τι Ελληνικό, ό,τι υψηλό κι ωραίον

Γελοκοπούν, σαρκάζονται, μεσ’ στα χαλάσματά του».

Η πυρκαγιά που έκαψε τη Σμύρνη έκαιγε για μέρες. Η εφημερίδα «Πατρίς» έγραφε:

«Η μαρτυρία των Αμερικανών αυτοπτών μαρτύρων θέτει εκτός πάσης αμφιβολίας, ότι η τρομερά πυρκαϊά, ήτις κατέστρεψεν ολόκληρον την Ελληνικήν, την Αρμενικήν και την Ευρωπαϊκήν συνοικίαν της Σμύρνης υπήρξεν εσκεμμένον έργον Τούρκων τακτικών στρατιωτών.

Επηκολούθησε τρομερά σφαγή Ελλήνων και Αρμενίων. Κατά τας τελευταίας πληροφορίας αι οδοί είναι εστρωμέναι δια πτωμάτων. Ο αριθμός των σφαγέντων ή καέντων λόγω της πυρκαϊάς δεν δύναται ακόμη να υπολογισθεί ακριβώς αλλά πιστεύεται ότι είναι μέγας».

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μελέτιος έκανε διαβήματα προς τους Ύπατους Αρμοστές των Μεγάλων Δυνάμεων ζητώντας την προστασία των Χριστιανών.

Ποιος έχει την ευθύνη για τους πρόσφυγες;

Όταν ξημέρωσε η 13η Σεπτεμβρίου 1922, οι Αθηναίοι δοκίμασαν μια, έκπληξη. Στις 9.45 π.μ.  ένα αεροπλάνο πετούσε πάνω από την πρωτεύουσα και έριχνε προκηρύξεις. Οι διαβάτες άρχισαν να τις μαζεύουν και να διαβάζουν  και να μαθαίνουν ότι ο στρατός επαναστάτησε, κατευθύνεται προς την Αθήνα και απαιτεί παραίτηση της κυβέρνησης Τριανταφυλλάκου. Τα γεγονότα που ακολούθησαν είναι γνωστά…

Η κατάσταση όμως των διωγμένων προσφύγων παρέμενε σοβαρή. Η απομάκρυνσή τους από τους χώρους των σφαγών και η εγκατάστασή τους σε ασφαλείς περιοχές, παρέμενε το φλέγον ζήτημα.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που υποτίθεται πως ήταν σύμμαχοι της Ελλάδας, αργούσαν να πάρουν αποφάσεις και όλοι ήθελαν να φορτώσουν στην καθημαγμένη Ελλάδα, την ευθύνη για την περίθαλψη τω προσφύγων.

Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922, ο Αμερικανός  Ύπατος Αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ με έκθεσή του προς τον Αναπληρωτή Υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, εφιστούσε ένθερμα μάλιστα την προσοχή του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, στην ακραία σοβαρότητα της κατάστασης των προσφύγων στη Σμύρνη και αλλού, αλλά και στη στάση που τηρούσαν οι σύμμαχοι απέναντι στη δεινή κατάσταση, που είχε διαμορφωθεί.

Υπολογίζεται- τόνιζε- ότι συνολικά 300.000 άνθρωποι είναι εντελώς άποροι και κατατρεγμένοι. Η κατάσταση είναι εξαιρετικά κρίσιμη , γιατί είναι φθινόπωρο και προσεγγίζει η εποχή των βροχών και του κρύου.

 «Είναι μάλλον άχρηστο για αυτούς τους ανθρώπους, να επιχειρήσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, υπογράμμιζε ο Αμερικανός ναύαρχος. Τα χωριά τους έχουν καταστραφεί και θα αντιμετωπίσουν την εχθρότητα του τουρκικού πληθυσμού, ο οποίος γνώρισε καταστροφές από τον ελληνικό στρατό. Όλες οι αναφορές συμφωνούν ότι η επιστροφή των προσφύγων θα ήταν σκέτη δολοφονία».

Στην αναφορά του ο Μπρίστολ, διέβλεπε και κάτι ακόμα. Οι Έλληνες και οι σύμμαχοι-υποστήριζε- φαίνεται να αποφεύγουν την ευθύνη και να υποθέτουν ότι οι Αμερικανοί θα αναλάβουν την κατάσταση.

Του ζητήθηκε μάλιστα από τον Βρετανό Ύπατο Αρμοστή, στις 5 Σεπτεμβρίου, να αναλάβει την κατάσταση μέσω των αμερικανικών υπηρεσιών αρωγής. Ο Βρετανός Αρμοστής ποτέ δεν ανέφερε ποια μέτρα ανακούφισης θα λάβουν οι Βρετανοί ή άλλοι σύμμαχοι, αν και ο Μπρίστολ ζητούσε να ενημερωθεί για αυτό το καίριο ζήτημα.

Αντιπρόσωποι του Στρατηγού Βρετανού στρατηγού Χάριγκτον έστειλαν στις 12 Σεπτεμβρίου ανθρώπους για να τον ενημερώσουν, για την απελπιστική κατάσταση των προσφύγων στη Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης που είχαν καταφύγει εκεί από τα Μουδανιά.

Ρωτούσαν βασικά, αν θα μπορούσε να τους σταλεί βοήθεια από τις αμερικανικές υπηρεσίες αρωγής!!! Ο ναύαρχος Μπρίστολ απάντησε με ειλικρίνεια, όπως έλεγε, στον εκπρόσωπο του στρατηγού Χάρινγκτον, ότι αντιλαμβάνονταν την υποχρέωση των Ελλήνων και των συμμάχων να αναλάβουν αυτό το έργο.

Όταν μάλιστα του είπαν ότι οι Βρετανοί δεν είχαν καμία οργάνωση για αυτόν τον σκοπό, απάντησε, ότι είχε έρθει η ώρα να σχηματιστεί μια τέτοια οργάνωση.

Και κατέληγε ο Μπρίστολ: «Εάν οι αμερικανικές υπηρεσίες αρωγής πρέπει να λάβουν ευρέα μέτρα ανακούφισης στην παρούσα έκτακτη ανάγκη, όπως φαίνεται πιθανό, συνιστώ ειλικρινά στο Υπουργείο να τις βοηθήσει προτρέποντας στις συμμαχικές Κυβερνήσεις να αναλάβουν την ευθύνη τους κατ’ αναλογία, σ’ αυτό το έργο».

Οι μέρες όμως περνούσαν και οι πρόσφυγες από τα ενδότερα της Μικράς Ασίας, που κατέφευγαν στην Προποντίδα για να περάσουν στη Ραιδεστό και από εκεί να φύγουν για την ελεύθερη Ελλάδα, αντιμετώπιζαν συνεχώς διογκούμενα προβλήματα.

Tο κίνημα των Γονατά- Πλαστήρα

Εν τω μεταξύ η πίκρα της ήττας και των σφαγών, δημιούργησε τις συνθήκες για κίνημα ανατροπής της κυβέρνησης από το στρατό.

Το κίνημα των Γονατά- Πλαστήρα επιβλήθηκε αμέσως. Οι δύο πρωταγωνιστές του κινήματος μπήκαν στην Αθήνα στις 15 Σεπτεμβρίου, αφού στις 14 Σεπτεμβρίου παραιτήθηκε ο βασιλεύς Κωνσταντίνος και το μεσημέρι ορκίσθηκε ο διάδοχος Γεώργιος Β’.

Προς στιγμήν οι ραγδαίες εξελίξεις, έκαναν τον κόσμο να ξεχάσει τους πρόσφυγες, αλλά το πρόβλημά τους παρέμενε ακέραιο… Και πείνα και σφαγές και δυστυχία….

Ο Αμερικανός αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών απευθυνόμενος εγγράφως στον πρέσβη των ΗΠΑ στη Μεγάλη Βρετανία Χάρβεϋ στις 15 Σεπτεμβρίου 1922 του γνωστοποιούσε ότι:

Με βάση αναφορές από τον Ναύαρχο Μπρίστολ με ημερομηνία 13 και 14 Σεπτεμβρίου έδειχναν ότι η κατάσταση των προσφύγων στη Σμύρνη και στα λιμάνια της Θάλασσας του Μαρμαρά, είναι πλέον περισσότερο κρίσιμη με 300.000 πρόσφυγες στη Σμύρνη και 40.000 χωρίς φαγητό, στέγη ή ακόμα και νερό στα Μουδανιά, ενώ παρόμοιες συνθήκες αντιμετώπιζαν και όσοι είχαν κατορθώσει να περάσουν στη Ραιδεστό .

Τηλεγραφούσε ακόμα ότι ο Βρετανός Ύπατος Αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη του ζήτησε να φροντίσει για την κατάσταση της Σμύρνης μέσω αμερικανικών οργανώσεων αρωγής και απαντώντας σε σχετικό ερώτημα, δεν έδωσε ένδειξη ότι θα ληφθούν μέτρα ανακούφισης από την Ελλάδα ή τους συμμάχους.

Ο Άγγλος στρατηγός Χάρινγκτον ρώτησε επίσης εάν η αμερικανική βοήθεια θα φροντίσει τους πρόσφυγες στη Ραιδεστό. Η αγωνία των συμμάχων ήταν να φορτώσει την ευθύνη της περίθαλψης των προσφύγων στους Αμερικανούς.

Ο ναύαρχος Μπρίστολ ενημέρωσε τον στρατηγό Χάρινγκτον, και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ συμφωνούσε πλήρως με τις απόψεις του, ότι θεωρούσε καθήκον των συμμάχων και της Ελλάδας, να αναλάβουν το μερίδιό τους στην ευθύνη που είχαν. Εν τω μεταξύ οι πρόσφυγες σφάζονταν ή κακοποιούνταν.

Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός και η Near East Relief διέθεσαν σε εκείνη τη φάση  25.000 δολάρια η κάθε οργάνωση χωριστά για προμήθειες και εξοπλισμό έκτακτης ανάγκης που τα διαχειρίζονται στη Σμύρνη οι εκπρόσωποι αυτών των οργανώσεων.

Εν τω μεταξύ απεστάλη στον ναύαρχο Μπρίστολ ενημερωτικό τηλεγράφημα στο οποίο το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ξεκαθάριζε ότι μετά από πλήρη διαβούλευση με τον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό και άλλες φιλανθρωπικές οργανώσεις της Εγγύς Ανατολής σχηματίσθηκε η γνώμη ότι η κατάσταση πέρα από το εύρος και τις δυνατότητες της οποιασδήποτε ιδιωτικής φιλανθρωπικής οργάνωσης, μόνο η κυβερνητική δράση των συμμάχων για τη βοήθεια μεταφοράς προσφύγων, μπορεί να επιφέρει επαρκή ανακούφιση.

Αμερικανικές ιδιωτικές οργανώσεις αρωγής ήταν έτοιμες να συνεργαστούν για να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της άμεσης έκτακτης ανάγκης, εάν αναπτυχθεί και τεθεί αμέσως σε λειτουργία κάποιο σχέδιο για επαρκή ανακούφιση.

Η ιδιωτική ανακούφιση πίστευε ότι θα ήταν ανεπαρκές το γεγονός, ακόμη και να επιχειρήσει προσωρινή βελτίωση της κατάστασης εκτός και αν υπάρξει μόνιμη θεραπεία.

Όλα τα διαθέσιμα χρήματα θα μπορούσαν να εξαντληθούν στις πρώτες 2 ή 3 εβδομάδες και η κατάσταση θα ήταν εξίσου πιεστική στο τέλος αυτού του χρόνου, εκτός εάν αυτή η διαθεσιμότητα χρημάτων χρησιμοποιούταν για να τεθεί σε εφαρμογή κάποιο ολοκληρωμένο σχέδιο για τη μείωση και την επίλυση του προβλήματος.

Η Αμερική, διευκρινίζονταν, ήθελε να βοηθήσει, αλλά αισθάνονταν με σαφήνεια την ευθύνη για τις κυβερνήσεις που διαθέτουν εξοπλισμό, στρατιωτικές και ναυτικές οργανώσεις στο έδαφος, που μπορούν να τεθούν σε λειτουργία.

Και συνέχιζε το Στέιτ Ντιπάρτμεντ προς τον  Ύπατο Αρμοστή των ΗΠΑ: 

«Χωρίς να αναλάβετε καμία δέσμευση, το υπουργείο επιθυμεί σε συνεννόηση με τους συμμάχους συναδέλφους σας και τους στρατιωτικούς και ναυτικούς εκπροσώπους τους, να καταρτίσετε και να υποβάλετε αμέσως ένα κοινό και ολοκληρωμένο σχέδιο για την έκτακτη ανάγκη της Σμύρνης».

Οι μέρες περνούσαν, οι διαβουλεύσεις συνεχίζονταν και οι πρόσφυγες σφάζονταν

Οι εφημερίδες έγραφαν ότι στις 17 Σεπτέμβριου οι σύμμαχοι Αρμοστές αποφάσισαν  στην Κωνσταντινούπολη να καταρτίσουν επιτροπή από αξιωματικούς, που θα μεταβούν στη Ραιδεστό, την Αδριανούπολη και το Λουλέ Μπουργκάς, για να εξετάσουν την κατάσταση.

Στην Ανατολική Θράκη δεν υπήρχαν Τουρκικά στρατεύματα. Στην ύπαιθρο όμως αλώνιζαν συμμορίες ατάκτων Τούρκων, σφάζοντας και ληστεύοντας.

Στα Μουδανιά, έβαλαν ταφόπλακα στη Θράκη

Στις 19 Σεπτεμβρίου άρχιζε στα Μουδανιά η διάσκεψη των στρατηγών των συμμάχων για να καθορίσει τους όρους της ανακωχής, αλλά στην πραγματικότητα κατέληξε να αποφασίσει τον φοβερό διωγμό όλων των Ελλήνων κατοίκων της Ανατολικής Θράκης μέσα σε 15 μέρες. Η διάσκεψη εκείνη έβαλε την ταφόπλακα στην παρουσία του Ελληνισμού από τα προϊστορικά χρόνια ακόμα….

Οι διπλωματικοί αντιπρόσωποι στην Κωνσταντινούπολη συζητούσαν για την επίλυση του προσφυγικού, ενώ οι δυστυχείς πρόσφυγες ήταν εκτεθειμένοι στην προκυμαία της Σμύρνης και σε άλλα σημεία, στο μαχαίρι του Τούρκου εκδικητή…

Πολλοί άλλοι βορειότερα προσπαθούσαν να περάσουν όπως- όπως στη Ραιδεστό, η οποία άρχισε πλέον να κινδυνεύει να περιέλθει στην κυριαρχία των Τούρκων…

Στην Αθήνα, ο νέος υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας Απόστολος Δοξιάδης Βορειοθρακικής καταγωγής, άρχισε να κινείται για το προσφυγικό πρόβλημα. Άρχισε την εντατική συνεργασία του με τους υπηρεσιακούς παράγοντες και συνεργάσθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου με τους αντιπροσώπους των φιλανθρωπικών οργανώσεων της Αμερικής, της Αγγλίας, της Γαλλίας, του Βελγίου, της Ολλανδίας και της Σουηδίας  και του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού για την περίθαλψη των προσφύγων.

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1920 ο  Ύπατος Αρμοστής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη ναύαρχος Μπρίστολ ενημέρωνε τον αναπληρωτή υπουργό Εξωτερικών στην Ουάσιγκτον, ότι την προηγούμενη μέρα Αμερικανοί αξιωματούχοι συνομίλησαν με τον Ιταλό και τον Βρετανό  Ύπατο Αρμοστή.

Ο Γάλλος Ύπατος Αρμοστής βρίσκονταν στη Σμύρνη. Δεν συνάντησε όμως καμιά ενθάρρυνση για την κατάρτιση κοινού σχεδίου για την έκτακτη ανάγκη διάσωσης και μεταφοράς των προσφύγων της Σμύρνης.

Ως εκ τούτου, έλεγε ο Μπρίστολ, έχοντας λάβει πληροφορίες ότι θα μπορούσαν να εκκενωθούν πρόσφυγες από τη Σμύρνη, ζήτησε από τα αντιτορπιλικά των ΗΠΑ να συνδράμουν με κάθε δυνατό τρόπο και ένα άλλο αντιτορπιλικό επρόκειτο να αποσταλεί το συντομότερο δυνατό για να βοηθήσει και αυτό σε αυτό το έργο.

Στην  Υπάτη Αρμοστεία της Ιταλίας, τον  διαβεβαίωσαν ότι οι Ύπατοι Επίτροποι θα συζητούσαν το ζήτημα της έκτακτης ανάγκης της Σμύρνης στη συνάντησή τους το απόγευμα της ίδιας μέρας και εξουσιοδοτήθηκε να μεταφέρει αυτές τις πληροφορίες στον Βρετανό Ύπατο Αρμοστή.

Ο Βρετανός, όταν συναντήθηκαν του είπε ότι δεν γνώριζε πως επρόκειτο να γίνει συνάντηση το ίδιο απόγευμα. Ο Ιταλός  Ύπατος Αρμοστής δήλωσε ότι μόλις έλαβε ένα τηλεγράφημα από την κυβέρνησή του, αλλά δεν υπήρχαν οδηγίες και έτσι θα έπρεπε να περιμένει για περαιτέρω οδηγίες. Χάος, ενώ οι Τούρκοι έσφαζαν…

Ο Μπρίστολ τόνιζε στους συνομιλητές του  ότι η ανάγκη για έγκαιρη δράση ήταν επιτακτική και ζήτησε από τους συμμαχικούς Ύπατους Αρμοστές  να τον  ενημερώσουν το συντομότερο δυνατό για την απόφασή τους σχετικά με την εκκένωση των προσφύγων και τον τόπο στον οποίο έπρεπε να εγκατασταθούν, καθώς αυτά ήταν τα πολιτικά ερωτήματα, που μόνο οι σύμμαχοι μπορούσαν να αποφασίσουν και να απαντήσουν.

Του ζητούσε μάλιστα να κάνει αυτός μια πρόταση! Ο ίδιος ρωτούσε ποια μέτρα θα λάμβαναν οι σύμμαχοι για την ανακούφιση αυτών των προσφύγων και πληροφορήθηκε ότι αυτοί… είχαν την ελπίδα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα προχωρούσαν με τον συνηθισμένο γενναιόδωρο τρόπο τους και θα παρείχαν την απαραίτητη ανακούφιση!

Ο Μπρίστολ τους απαντούσε ότι οι ΗΠΑ είχαν ήδη δαπανήσει 70.000.000 δολάρια εδώ για τους πρόσφυγες και η κατάσταση χειροτέρευε σταθερά με περισσότερους πρόσφυγες και δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να αναλαμβάνουμε τέτοιες υποχρεώσεις χωρίς να βλέπουμε αν υπάρχει τέλος σε αυτό το δράμα.

Ο Μπρίστολ πάντως έδειχνε σίγουρος ότι θα συνεργάζονταν με τους συμμάχους για να φροντίσουν την κατάσταση, που είχε δημιουργηθεί με το προσφυγικό.

Η Βρετανική Ύπατη Αρμοστεία ενημέρωσε ότι δεν είχαν ληφθεί οδηγίες και χωρίς τέτοιες οδηγίες δεν θα μπορούσαν να γίνουν ενέργειες.

Ο Μπρίστολ επέμενε θα υπενθυμίζει την ουσία της αποστολής διάσωσης των προσφύγων και συζητούσε την κατάσταση.

Σε αυτή τη συζήτηση πληροφορήθηκε, ότι ο Έλληνας Πατριάρχης είχε κάνει αίτηση στον Βρετανό Ύπατο Αρμοστή Οράτιο Ράμπολντ να προσφέρει φαγητό σε 50.000 πρόσφυγες στη Ραιδεστό για δέκα ημέρες μέχρι να παρασχεθούν άλλα μέσα ανακούφισης.

Ο Ράμπολντ είχε συζητήσει με τους στρατιωτικούς και ναυτικούς διοικητές που δεν είχαν προβλέψει για αυτή τη σίτιση και ενημέρωσε τον Πατριάρχη, ότι δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για αυτούς τους πρόσφυγες στη Ραιδεστό.

Είχε ενημερώσει την κυβέρνησή του για τα μέτρα που έλαβε και συνέχισε εξηγώντας στον Μπρίστολ ότι λόγω της μεγάλης οικονομικής επιβάρυνσης που απαιτούνταν από την κυβέρνησή του, δεν μπορούσαν να ασχοληθούν με κανένα τέτοιο ζήτημα παροχής βοήθειας όπου θα χρειάζονταν χρήματα!

Η επιτροπή αρωγής του αμερικανικού παραρτήματος συναντήθηκε αυθημερόν με τον Μπρίστολ και αποφάσισαν να συνεχίσουν το έργο της έκτακτης ανακούφισης στη Σμύρνη και να στείλουν μια μονάδα ανακούφισης στη Ραιδεστό για άμεση βοήθεια.

Ο Αρμένιος και ο Έλληνας Πατριάρχης επρόκειτο να κληθούν να στείλουν πλοία το συντομότερο δυνατό για την απομάκρυνση των προσφύγων από τη Σμύρνη. Ο Μπρίστολ εξηγούσε ότι τα μέτρα ανακούφισης των Αμερικανών είναι μόνο για την κάλυψη της παρούσας έκτακτης ανάγκης.

Αποφασίσθηκε μάλιστα, τα ελληνικά πλοία που δεν μπορούν να μπουν στη Σμύρνη να φορτωθούν πρόσφυγες από ξένα αντιτορπιλικά στη Μυτιλήνη ή σε κάποιο άλλο κοντινό νησί. Πάντως όλοι οι πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στα Μουδανιά  είχαν εκκενωθεί.

Ο Μπρίστολ ενημέρωνε την Ουάσιγκτον ότι οι Τούρκοι εξακολουθούσαν να στέλνουν πρόσφυγες στο εσωτερικό της Ανατολίας. Αλλά δεν είχε πληροφορίες για το τι γίνεται με αυτούς τους πρόσφυγες.

«Θα προσπαθήσουμε- έλεγε- να παρακολουθήσουμε αυτούς τους πρόσφυγες και να παράσχουμε βοήθεια εάν χρειαστεί. Αργότερα θα υπάρξουν αναμφίβολα αναγκαία έργα ανακούφισης στις περιοχές της Ανατολίας, εκείνες που καταστράφηκαν από τον Ελληνικό Στρατό κατά την υποχώρησή του.

Η επιτροπή μας, της οποίας τα μέλη είναι εκπρόσωποι όλων των αμερικανικών θεσμών, συμφωνούν ότι πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα ανακούφισης για την αντιμετώπιση της παρούσας κατάστασης, αλλά με την κατανόηση ότι η Ελλάδα και οι σύμμαχοι θα πρέπει να αναλάβουν όλη τη μελλοντική ευθύνη για την ανακούφιση αυτών των προσφύγων και τελική τακτοποίησή τους.

Πιστεύουμε ότι ο αμερικανικός λαός δεν πρέπει να παρακινηθεί να συνεισφέρει χρήματα για να απαλλάξει την Ελλάδα και τους συμμάχους από τις ευθύνες τους. Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε πλήρη υποστήριξη για την έκτακτη ανακούφιση που πραγματοποιούμε τώρα».

Ο ναύαρχος Μπρίστολ Ύπατος Αρμοστής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη ανησυχούσε και έδειχνε συνεχώς ενδιαφέρον για την τύχη των προσφύγων.

Στις 22 Σεπτεμβρίου 1922 έστειλε αναφορά  στον Αναπληρωτή Υπουργό Εξωτερικών γνωστοποιώντας ότι ενημερώνει το Στέιτ Ντιπάρτμεντ έγκαιρα, ελεύθερα και ειλικρινά και κυρίως όπως είναι δυνατόν κάτω από τις παρούσες συνεχώς ταχέως μεταβαλλόμενες συνθήκες.

«Συμπάσχω- τόνιζε- με την αγωνία του υπουργείου για ειδήσεις και την επιθυμία να συμμετάσχει η κυβέρνησή μας στην ανακούφιση αυτής της τραγικής κατάστασης. Η κατάσταση αλλάζει τόσο γρήγορα και εντελώς από μέρα σε μέρα, που είναι πρακτικά αδύνατο να δοθεί οποιοδήποτε ολοκληρωμένο σχέδιο ανακούφισης.

Έτσι, προσπαθήσαμε να αντιμετωπίσουμε τις καταστάσεις όπως έχουν προκύψει και το κάναμε με μεγάλη επιτυχία. Απλώς αυτή τη στιγμή διαθέτουμε επαρκή καταστήματα βοήθειας για να ανταποκριθούμε στην κατάσταση και η κατάσταση με το αλεύρι στην Κωνσταντινούπολη είναι καλή. Προς το παρόν τα κεφάλαιά μας είναι επαρκή.

Λάβαμε πληροφορίες ότι είναι έτοιμοι να υποδεχτούν πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα χωρίς περιορισμό στον αριθμό, επίσης πεντακόσιοι ή εξακόσιοι μπορούν να σταλούν σε κάθε ένα από πολλά νησιά στο Αιγαίο Πέλαγος. Η ελληνική κυβέρνηση για να φροντίσει αυτούς τους πρόσφυγες μπορεί να απαιτήσει πρόσθετα κεφάλαια.

Αν η Ελλάδα αποστράτευε τον στρατό της, συμπεριλαμβανομένου του στρατού στη Θράκη, θα μπορούσε να αφιερώσει τέτοια πολεμικά έξοδα στα αποστρατευμένα στρατεύματά της και στους πρόσφυγες που δημιουργήθηκαν στην καταστροφική Ανατολία.

Εάν η Ελλάδα πρέπει να αποστρατευθεί και να τεθεί σε κατάσταση ειρήνης, θα πρέπει να προτείνω ανεπιφύλακτα να τη βοηθήσουμε με κεφάλαια για να φροντίσει τον αποστρατευμένο στρατό της και τους πρόσφυγές της από την Ανατολία.

Αυτό θα σημαίνει ότι η Ελληνική Κυβέρνηση θα μπορούσε να χειριστεί όλες τις εργασίες αρωγής στη χώρα της και οι οργανώσεις αρωγής μας δεν θα συρθούν σε επιχειρήσεις στην Ελλάδα, που θα σήμαιναν μεγάλες δαπάνες χρημάτων και με περισσότερο ή λιγότερο μόνιμες δραστηριότητες».

Επίσης πληροφορούσε την Ουάσιγκτον ότι κεφάλαια συγκεντρώθηκαν σε τοπικό επίπεδο, επιπλέον των κεφαλαίων που παρείχαν η Near East Relief και ο Ερυθρός Σταυρός και άλλα αμερικανικά ιδρύματα. Άλλες εθνικότητες- έλεγε- δεν έχουν οργανώσει κανένα έργο ανακούφισης στη Σμύρνη. Μια άλλη παρόμοια επιτροπή οργανώθηκε και στάλθηκε στα Μουδανιά και στην Προύσα και παρείχε έκτακτη βοήθεια στην απομάκρυνση όλων των προσφύγων. Οι Πατριάρχες Ελλήνων και Αρμενίων έδωσαν σκάφη, οι γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στα Μουδανιά και σκάφη του γαλλικού πολεμικού ναυτικού, παρείχαν βοήθεια για την εκκένωση των προσφύγων.

Άλλη μια επιτροπή στάλθηκε εκείνη τη μέρα στη Ραιδεστό για να παράσχει άμεση ανακούφιση και να εξετάσει την κατάσταση για περαιτέρω ενέργειες. Προτάθηκε τότε  προσωρινά η εκκένωση των προσφύγων από εκεί προς την Καβάλα και τη Θεσσαλονίκη , γιατί η Ανατολική Θράκη μπορούσε να γίνει περιοχή μελλοντικών στρατιωτικών επιχειρήσεων.

«Είδα τον Χαμίτ Μπέη σήμερα- κατέληγε ο Μπρίστολ- και τον προέτρεψα με τον πιο έντονο τρόπο να προστατεύσει τους πρόσφυγες στη Σμύρνη. Κάνω σχέδια για να προστατεύσω τους Αμερικανούς και τα αμερικανικά συμφέροντα στην Κωνσταντινούπολη ενάντια σε τυχόν ανεπιθύμητα ενδεχόμενα».

Οι Τούρκοι, δεν καταλάβαιναν από τις αμερικανικές προτροπές. Και έσφαζαν παντού…

«Φρικιαστικαί λεπτομέρειαι…»

Στις 25 Σεπτεμβρίου και ενώ είχε κριθεί οριστικά η τύχη της Θράκης ένα τηλεγράφημα από το Λονδίνο έδινε μια συγκεντρωτικής κατάσταση για τη δραματική θέση των προσφύγων. Ιδού το τηλεγράφημα:

«Φρικιαστικαί λεπτομέρειαι μεταβιβάζονται εις το Λονδίνον περί των Ελλήνων προσφύγων οίτινες καταφθάνουν εκεί εκ της Μικράς Ασίας. Ο αριθμός των υπερβαίνει το ήμισυ εκατομμύριον. Πεντήκοντα χιλιάδες εξ αυτών αφίχθησαν υπό συνθήκας ανεκδιηγήτους εις την Θεσσαλονίκην πεινώντες και στερούμενοι οιουδήποτε πόρου ζωής. Πώς θα εξελιχθή η κατάστασις κατόπιν της αφίξεως και άλλων προσφύγων εκ Θράκης, τούτο θα αποτελέση ζήτημα το οποίον θα εξετασθή παρ’ όλων των Συμμάχων».

Οι συνομιλίες των διπλωματών στην Κωνσταντινούπολη συνεχίζονταν, χωρίς να επιτυγχάνεται άμεση και αποτελεσματική λύση για τη σωτηρία των προσφύγων της Μικράς Ασίας

Ο Αμερικανός  Ύπατος Αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη ναύαρχος Μπρίστολ πληροφορούσε στις 25 Σεπτεμβρίου 1922 τον Υπουργό Εξωτερικών της πατρίδας του ότι είχε μια συνομιλία με τους συμμάχους συναδέλφους του Ύπατους Αρμοστές το πρωί εκείνης της μέρας, τον Βρετανό Ράμπολντ, τον Ιταλό μαρκήσιο Γκαρόνι και τον Γάλλο στρατηγό Πελλέ.

Ο Ράμπολντ τον πληροφόρησε ότι οι Βρετανοί θα έστελναν αμέσως 15 πλοία στη Σμύρνη για να βοηθήσουν στην εκκένωση. Η κυβέρνησή του προσφέρθηκε να εγγράψει στις δαπάνες της 50.000 λίρες στερλίνες, υπό τον όρο ότι… και άλλα έθνη συνεισφέρουν!

Επίσης δόθηκαν αμέσως 100.000 φράγκα για να χρησιμοποιηθούν από τον Ύπατο Αρμοστή της Κοινωνίας των Εθνών για τους Πρόσφυγες Νάνσεν για άμεση ανακούφιση. Οι Βρετανοί, οι Γάλλοι και οι Ιταλοί δεν έχουν κεφάλαια στην Κωνσταντινούπολη στη διάθεσή τους για άμεση ανακούφιση. Ο Γκαρόνι και ο Πελλέ  θεώρησαν… ότι είχαν παρασχεθεί αρκετά πλοία για λόγους εκκένωσης και δεν σκέφτονται να στείλουν κανένα πλοίο.

Δήλωσαν ακόμα, ότι θα… ζητούσαν από τις κυβερνήσεις τους κεφάλαια για την παροχή τροφών έκτακτης ανάγκης λόγω της εκκένωσης. Ενημέρωσε ο Αμερικανός ναύαρχος τους συναδέλφους μου ότι οι ανθρωπιστικές οργανώσεις των ΗΠΑ είχαν ναυλώσει δύο πλοία για να βοηθήσουν στην εκκένωση ενώ αμερικανικά εμπορικά πλοία εκτρέπονταν στη Σμύρνη για τον ίδιο σκοπό και σκέφτονταν να αποκτήσουμε άλλα πλοία για να βοηθήσουν στην εκκένωση.

Τους ενημέρωσε ακόμα ότι διέθεταν μια Επιτροπή Αρωγής σε Καταστροφές στη Σμύρνη, που αντιπροσώπευε όλες τις αμερικανικές οργανώσεις αρωγής σε αυτό το μέρος του κόσμου και παρείχαν άμεση βοήθεια με τη μορφή σιτηρεσίων έκτακτης ανάγκης και την εξασφάλιση πλοίων για εκκένωση και ότι τότε είχαν δυνατότητα προσφοράς 20.000 σιτηρεσίων ημερησίως στη Σμύρνη.

Δήλωσε ότι είχαν κεφάλαια από τις ιδιωτικές οργανώσεις παροχής βοήθειας για να βοηθήσουν σε αυτό το έργο, αλλά δεν θεώρησε απαραίτητο να τους δώσει λεπτομερείς πληροφορίες για τα διαθέσιμα κεφάλαια, προφανώς γιατί έβλεπε την απροθυμία τους. Ωστόσο ενημέρωσε τον Ράμπολντ ότι έλαβε ένα τηλεγράφημα το οποίο έδειχνε ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε διαθέσει κεφάλαια για λόγους ανακούφισης.

Τον ενημέρωσε επίσης ότι μέσω της επιρροής που ασκούσε η κυβέρνηση της Ουάσιγκτον, 10 ελληνικά σκάφη βρίσκονταν στη Σμύρνη με άδεια των Τούρκικών αρχών και ασχολούνταν με την εκκένωση των προσφύγων όσο το δυνατόν γρηγορότερα.

Προκειμένου να επισπευσθεί η εκκένωση, αυτοί οι πρόσφυγες μεταφέρονταν στη Μυτιλήνη, καθώς και τα αντιτορπιλικά των ΗΠΑ βοηθούσαν σε αυτή την εκκένωση. Επισήμανα την ανάγκη άμεσης δράσης για την εκκένωση αυτών των προσφύγων από τη Σμύρνη πριν από το χρονικό όριο της 1ης Οκτωβρίου που ορίστηκε από τις Τουρκικές εθνικιστικές αρχές, μετά το οποίο δεν θα μπορούσε να εκκενωθεί κανένας πρόσφυγας.

Εξήγησε επίσης στον Ράμπολντ, ότι είχε λάβει ανεπίσημες πληροφορίες ότι η ελληνική κυβέρνηση θα δεχόταν πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα χωρίς περιορισμό και περιορισμένο αριθμό σε πολλά νησιά του Αιγαίου Πελάγους και ότι αυτή τη στιγμή υπήρχαν 80.000 πρόσφυγες στο νησί της Μυτιλήνης, που έπρεπε να μεταφερθούν στη Θεσσαλονίκη και στην Καβάλα ή σε άλλα ελληνικά λιμάνια.

Οι Αμερικανοί είχαν δώσει εντολή στους ναυτικούς τους εκπροσώπους στη Σμύρνη να προσεγγίσουν τις Τουρκικές εθνικιστικές αρχές και να λάβουν άδεια για παράταση του χρόνου εκκένωσης των προσφύγων πέραν της 1ης Οκτωβρίου.

Ο Ράμπολντ ανέλαβε να δώσει τις απαραίτητες οδηγίες στα βρετανικά πλοία. Ο Μπρίστολ εξήγησε ότι οι Αμερικανοί έστελναν ψωμί και αλεύρι στη Σμύρνη, τη Ραιδεστό και τη Μυτιλήνη και επεσήμανε τη δυσκολία ψησίματος ψωμιού σε αυτά τα μέρη και συνεπώς την αναγκαιότητα αποστολής έτοιμου ψωμιού. Και κάτι σημαντικό.

Συμφωνήθηκε με βάση την πιθανότητα  η Ανατολική Θράκη να επιστραφεί στην Τουρκία, να εκκενωθούν και οι Έλληνες πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στη Σηλυβρία, στην Ηράκλεια και στη Ραιδεστό.

Συμφωνήθηκε από τους Ύπατους Αρμοστές των συμμάχων, ότι το ζήτημα της αναγκαίας ανακούφισης και διάθεσης των προσφύγων στην Ελλάδα, θα πρέπει να διεκπεραιωθεί από την ελληνική κυβέρνηση και άλλα ενδιαφερόμενα έθνη. Ο Ράμπολντ τους ενημέρωσε ότι τα κεφάλαια για τις εργασίες ανακούφισης θα έπρεπε πιθανώς να παρασχεθούν από την Αγγλία και την Αμερική, δηλώνοντας ότι δεν θα μπορούσαν να περιμένουν καμία βοήθεια από την Ιταλία και τη Γαλλία!!!

Οι αποφάσεις αυτές επρόκειτο να κοινοποιηθούν στον πρέσβη των ΗΠΑ στην Αθήνα για ενημέρωσή του και να δοθούν οι απαραίτητες οδηγίες στο Αμερικανικό Ναυτικό απόσπασμα και τις οργανώσεις αρωγής, να συνεχίσουν τις δραστηριότητές τους.

Στις 25 Σεπτεμβρίου τέλος πραγματοποιήθηκε και μια συνεδρίαση της Επιτροπής Αρωγής σε Καταστροφές στην Πρεσβεία των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη για να συντονισθούν όλες οι εργασίες παροχής βοήθειας. Μέχρι τότε οι συνεισφορές από διαφορετικές ενώσεις ανέρχονταν σε 85.000 δολάρια.

Τελικά, όπως έγραψαν οι εφημερίδες, από την Σμύρνη εκκενώθηκαν 180.000 πρόσφυγες όλων των εθνικοτήτων. Από αυτούς τους 150.000 τους μετέφεραν Αμερικανοί και Άγγλοι.

Αγγλικό πολεμικό πλοίο επέβλεπε την επιβίβαση, 30.000 έως 40.000 ατόμων, ημερησίως. Πολλές χιλιάδες είχαν παραμείνει στη Μικρά Ασία και ανταλλάχτηκαν το 1923, βάσει της συνθήκης της Λωζάνης. Έτσι μέσα στις στάχτες, τα δάκρυα και το αίμα των σφαγμένων, τερματίστηκε με τον πλέον οδυνηρό τρόπο, η παρουσία του Ελληνισμού στην Ιωνία και στην Ανατολική Θράκη.

Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

ΠΗΓΕΣ:

-Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ (https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1922v02/d334)

-Αρχείο εφημερίδας «Πατρίς» Αθηνών, “Φως” Θεσσαλονίκης, Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων