“Tους πέταξα το ουρητήριο στα μούτρα και αυτοί τώρα το θαυμάζουν”. Το κίνημα του Ντανταϊσμού ως διαμαρτυρία στο Α’ παγκόσμιο και το κατεστημένο

Η “Κρήνη”, δηλαδή το προσελάνινο ουρητήριο που εικονίζεται στην αρχική φωτογραφία, είναι το δημοφιλέστερο έργο του Μαρσέλ Ντυσάν, το οποίο εξέθεσε το 1916. Οι πρώτες αντιδράσεις του κοινού αλλά και επιφανών καλλιτεχνών της εποχής ήταν απογοητευτικές.

Αργότερα, όμως, το έργο εκτιμήθηκε και προκαλούσε θαυμασμό. Ο Μαρσέλ Ντυσάν δήλωνε “τους πέταξα το ουρητήριο στα μούτρα ως πρόκληση και αυτοί τώρα το θαυμάζουν για την αισθητική του ομορφιά”. Στόχος του Ντυσάν ήταν να προκαλέσει και όχι να αρέσει. Αυτός ήταν και ο στόχος του καλλιτεχνικού κινήματος του Ντανταϊσμού, το οποίο ο Ντυσάν γνώρισε το 1917 μετά την επιστροφή του από τις ΗΠΑ στη Γαλλία.

Το καμπαρέ Βολταίρος που “γέννησε” το κίνημα. Τι σημαίνει το Νταντά

Κατά τη διάρκεια του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελβετία, λόγω της ουδετερότητάς της, είχε γίνει καταφύγιο πολλών καλλιτεχνών και διαννοουμένων από όλη την Ευρώπη. Το 1915, ο Γερμανός συγγραφέας Ούγκο Μπαλ μαζί με τη σύντροφό του, που είχαν καταφύγει στη Ζυρίχη, άνοιξαν το καμπαρέ “Βολταίρος”, το οποίο έγινε το στέκι διαφόρων καλλιτεχνών. Εκεί γεννήθηκε το κίνημα του Ντανταϊσμού το 1916 ως ανάγκη διαμαρτυρίας “ενάντια στην παραφροσύνη της εποχής”.

Ιδρυτικά μέλη του κινήματος ήταν οι Γερμανοί συγγραφείς Ούγκο Μπαλ και Ρίχαρντ Χίλσενμπεκ, ο γαλλο-γερμανικής καταγωγής γλύπτης και ζωγράφος Χανς Αρπ και ο ρουμάνος ποιητής Τριστάν Τζαρά, ο οποίος αναδείχθηκε ως ηγετική μορφή του κινήματος. Η προέλευση του όρου “Νταντά” αμφισβητείται μέχρι και σήμερα. Η επικρατέστερη εξήγηση, λέει πως οι καλλιτέχνες άνοιξαν τυχαία ένα γαλλο-γερμανικό λεξικό και έπεσαν πάνω στη λέξη “Νταντά”, που σημαίνει το κουνιστό αλογάκι ενός μωρού.

Οι Ντανταϊστές κόντρα στο καλλιτεχνικό κατεστημένο

Οι ντανταϊστές πίστευαν πως ο ορθολογισμός είχε οδηγήσει στη βαρβαρότητα του πολέμου και αντιπρότειναν τον αυθορμητισμό και το παράλογο στην Τέχνη, ως σωτήρια λύση. Με τα έργα τους θέλησαν να συγκρουστούν με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τις κοινωνικές συμβάσεις, ενώ απέρριπταν όλες τις μέχρι τότε αισθητικές αρχές, περιγελώντας τη συμβατική έννοια του “καλού γούστου”.

Το καλλιτεχνικό κίνημα του Νταντά εμφανίστηκε στις εικαστικές τέχνες, τη λογοτεχνία, την ποίηση και το θέατρο, με τρόπους ιδιαίτερα ευρηματικούς που στόχο είχαν να σοκάρουν το κοινό. Απαγγελία ποιημάτων που τα συνόδευαν σειρήνες και σφυρίγματα, ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων με λέξεις χωρίς νόημα, παράλογες παραστάσεις θεάτρου και καμπαρέ, πίνακες ζωγραφικής με ανεξέλγκτες κινήσεις χωρίς λογική, ήταν κάποιοι από τους τρόπους που επέλεξαν να εκφραστούν οι εκπρόσωποι του Νταντά.

Το Νταντά πέρα από τα Ελβετικά σύνορα

Η επιρροή τους απλώθηκε σιγά σιγά και πέρα από τα Ελβετικά σύνορα. Στις ΗΠΑ, οι Γάλλοι καλλιτέχνες Μαρσέλ Ντυσάν και Φρανσίς Πικαμπιά, μαζί με τον Αμερικανό φωτογράφο Μαν Ρέι, δημιούργησαν την ομάδα ντανταϊστών Νέας Υόρκης. Εκείνη την περίοδο, ο Ντυσάν εμπνεύστηκε τα πρωτοποριακά readymades (έτοιμα αντικείμενα), πυροδοτώντας αντιδράσεις στη δημόσια συζήτηση. Τα readymades ήταν κοινά αντικείμενα καθημερινής χρήσης, που ο καλλιτέχνης τα τοποθετούσε έξω από τη φυσική τους θέση και τους προσέδιδε μια διαφορετική λειτουργία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός readymade είναι η “Κρήνη”, δηλαδή το ουρητήριο της αρχικής φωτογραφίας.

Ο Ντανταϊσμός βρήκε απήχηση και στη Γερμανία. Στο Βερολίνο ιδρύθηκε η αντίστοιχη ομάδα με βασικούς εκπροσώπους, τον Τζόρτζ Γκρος και Ραούλ Χάουσμαν. Οι ντανταϊστές του Βερολίνου ανέπτυξαν πρώτοι την τεχνική του φωτομοντάζ. Παρουσίαζαν έργα-κολάζ από αποκόμματα χαρτιών, φωτογραφιών, ξύλων και αντικειμένων καθημερινής χρήσης.

Στο Παρίσι σημαντικότερη ντανταϊστική έκδοση στάθηκε το περιοδικό “Λογοτεχνία” των Λουί Αραγκόν και Αντρέ Μπρετόν. Στις 30 Μαρτίου 1922, ο Μπρετόν διαφώνησε ανοιχτά με τον Τριστάν Τζαρά, κατά τη διάρκεια του “Συνεδρίου για τον καθορισμό των κατευθύνσεων και την άμυνα του σύγχρονου πνεύματος“. Τον Απρίλιο του 1922, δημοσίευσε την αποκήρυξή του στο κίνημα του Νταντά, στο περιοδικό “Λογοτεχνία”. Ο Αντρέ Μπρετόν απομακρύνθηκε, ανοίγοντας, έτσι, τον δρόμο για τον Σουρρεαλισμό.

Πηγή χαρακτηριστικής εικόνας: Wikimediamtx

Διαβάστε στη “ΜτΧ”: Μαρσέλ Ντυσάν. Ο προκλητικός καλλιτέχνης που μουτζούρωσε τη Μόνα Λίζα και έβαλε τον τίτλο: “την τρώει ο κ@λος της”. Αποκάλεσε «τέχνη» ένα ανδρικό ουρητήριο.