“Τον καλιγώνεις τον ψύλλο;” Πώς βγήκε στην αρχαιότητα η φράση που αντέχει χιλιετίες

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η έκφραση «πεταλώνει» ή «καλιγώνει τον ψύλλο» αναφέρεται σε κάποιον που είναι έξυπνος και ευφυής ώστε να λύνει και τα πιο δύσκολα προβλήματα. Αν και η πιο γνωστή θεωρία για την προέλαση της φράσης είναι μία παράδοση της Ρωσίας, πηγή έμπνευσής της ίσως είναι μία σατιρική αναφορά του Αριστοφάνη σ’ ένα μαθητή και φίλο του Σωκράτη!

Καλιγώνω και πεταλώνω

Το ρήμα «καλιγώνω» μπήκε στην ελληνική γλώσσα στη βυζαντινή εποχή. Αν και σημαίνει «πεταλώνω» ρίζα του είναι η λατινική λέξη «caliga», η αρβύλα.

Έτσι το «καλιγώνω» αρχικά είχε την έννοια του «παπουτσώνω».

Από τη λέξη αυτή προέρχεται και το παρατσούκλι «Καλιγούλας» με το οποίο έμεινε στην ιστορία ο παράφρονας Ρωμαίος αυτοκράτορας Γάιος (37-41 μ. Χ.). Όταν ήταν μικρός ντυνόταν με μία μικρογραφική στολή στρατιώτη που περιλάμβανε και μικρές αρβύλες και έτσι απέκτησε το παρατσούκλι «Καλιγούλα» (Caligula), δηλαδή «μικρή αρβύλα».

Η πιο διαδεδομένη άποψη για την προέλευση της έκφρασης «πεταλώνει» ή «καλιγώνει τον ψύλλο», είναι μία ρωσική παράδοση.

Σύμφωνα με αυτή, στα παλιά χρόνια οι σιδηρουργοί στη Ρωσία έλεγαν διάφορα παραμύθια στους μαθητευόμενούς τους που είχαν σχέση με την τέχνη τους. Ένα απ’ αυτά ήταν ότι προκειμένου να αναδείξουν τον καλύτερο τεχνίτη έκαναν αγώνες μεταξύ τους. Αυτός που κατάφερνε να πεταλώσει ένα ψύλλο έπαιρνε το βραβείο!

Ο ψύλλος του Αριστοφάνη

Ωστόσο, χιλιάδες χρόνια πριν, στην κωμωδία «Νεφέλες» (στ. 145-155) ο Αριστοφάνης περιγράφει κάποιον που «καλιγώνει» («παπουτσώνει») ένα ψύλλο. Είναι πιθανό λοιπόν η έκφραση να έχει ως βάση το συγκεκριμένο χωρίο.

Εκεί πληροφορούμαστε ότι ένας ψύλλος είχε τσιμπήσει στο φρύδι τον Χαιρεφώντα, μαθητή και φίλο του Σωκράτη, και στη συνέχεια πήδηξε στο κεφάλι του ίδιου του δασκάλου!

Ο Χαιρεφών θέλησε να μετρήσει την απόσταση που είχε πηδήξει ο ψύλλος με βάση το μέγεθος των ποδιών του εντόμου. Έτσι -σύμφωνα πάντα με τον Αριστοφάνη- έπιασε τον ψύλλο και βούτηξε σε λιωμένο κερί δυο του πόδια. Προφανώς ήταν τα δύο πίσω, από τα συνολικά έξι που έχει ο ψύλλος, και που χρησιμοποιεί όταν πηδά.

Όταν το κερί κρύωσε, τα πόδια του ήταν σαν να φορούσαν «περσικά» παπούτσια, δηλαδή πολυτελείς παντόφλες! Στη συνέχεια, ο Χαιρεφών έβγαλε με προσοχή τα παπούτσια από τον ψύλλο και μέτρησε την απόσταση που είχε πηδήξει.

Βέβαια, η αναφορά του Αριστοφάνη είναι στο πλαίσιο της σάτιρας που έκανε στον Σωκράτη στις «Νεφέλες». Ουσιαστικά ειρωνεύεται αυτόν και το μαθητή ότι ασχολούνταν με ασήμαντα ή και ανόητα πράγματα δηλαδή με «ψύλλου πήδημα»!

Χαιρεφών: Ο καλός φίλος του Σωκράτη

Στην πραγματικότητα ο Χαιρεφών δεν ήταν μόνο μαθητής του Σωκράτη αλλά από τους παλαιότερους και πιο πιστούς του φίλους. Γεννήθηκε μεταξύ 470-460 π.Χ. και ήταν συνομήλικος ή λίγο νεότερος από τον Σωκράτη, που είχε γεννηθεί το 470/469 π.Χ.

Αν και δεν έχουμε αναλυτικές πληροφορίες για τη ζωή του Χαιρεφώντα, αναφορές σε αυτόν κάνουν τρεις αρχαίοι συγγραφείς που έζησαν την εποχή του και τον γνώριζαν.

Εκτός από τον Αριστοφάνη που ειρωνεύεται τον Χαιρεφώντα -στις «Νεφέλες» αλλά και στις «Όρνιθες» και τις «Σφήκες»- γι’ αυτόν μιλούν ο Ξενοφών και ο Πλάτων, που ήταν κι αυτοί μαθητές του Σωκράτη.

Με βάση τις αναφορές τους, ο Χαιρεφών ήταν ένα πολύ γνωστός, δραστήριος και συμπαθητικός άνθρωπος με δημοκρατικές αξίες. Καταγόταν από τον αθηναϊκό  του Σφηττού, που βρισκόταν στα Μεσόγεια, μάλλον στην περιοχή του σημερινού Κορωπίου.

Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τον Χαιρεφώντα ως πολύ αδύνατο που έμοιαζε με «ζωντανό νεκρό». Πιθανόν να είχε εμφάνιση ενός χλωμού και αδύνατου ανθρώπου που έδειχνε συνεχώς άρρωστος. Στις «Όρνιθες» ο Χαιρεφών εμφανίζεται ως νυχτερίδα!

Σήμερα ένα από το πιο κοινά είδη αφρικανικής νυχτερίδας έχει το επιστημονικό όνομα Chaerephon pumilus προς τιμή του Χαιρεφώντα!

Παρά ταύτα, ο Χαιρεφών έζησε μέχρι και την έκτη ή έβδομη δεκαετία της ζωής του, κάτι όχι τόσο συνηθισμένο στην αρχαιότητα.

Παρορμητικός και δημοκρατικός

Στην Απολογία του Πλάτωνα, μία αφήγηση της δίκης του Σωκράτη το 399 π.Χ., ο Σωκράτης αποκαλεί τον Χαιρεφώντα μακροχρόνιο φίλο δικό του και πολλών μαθητών του που ήταν παρόντες στη δίκη. Εκεί μαθαίνουμε επίσης, ότι ο Χαιρεφών είχε τη φήμη παρορμητικού ανθρώπου. Ήταν αυτός που επισκέφθηκε τους Δελφούς και ρώτησε την Πυθία ποιος ήταν ο σοφότερος των ανθρώπων. Έλαβε την απάντηση ότι δεν υπήρχε «σοφότερος από τον Σωκράτη».

Όταν μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου οι Σπαρτιάτες επέβαλαν στην Αθήνα το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων, ο Χαιρεφών εξορίστηκε από την Αθήνα. Αυτό δείχνει ότι ήταν πιστός στη δημοκρατία. Το 401 π.Χ. μετά την κατάλυση της τυραννίας και της αποκατάσταση της δημοκρατίας επέστρεψε στην Αθήνα.

Ο Χαιρεφών πέθανε λίγο αργότερα αφού όταν δικαζόταν ο Σωκράτης δεν ήταν πια στη ζωή. Ένας απ’ αυτούς που συμπαραστάθηκαν στον Σωκράτη κατά τη διάρκεια της δίκης του ήταν ο Χαιρεκράτης, ο μικρότερος αδελφός του Χαιρεφώντα. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, τα δύο αδέλφια είχαν μαλώσει κάποτε.  Ο Σωκράτης αποκατέστησε τις σχέσεις τους αφού έπεισε τον Χαιρεκράτη να τα βρει με τον Χαιρεφώντα.