“Όλη η Ελλάδα θρηνεί το Μικρό Χωριό”. Η κατολίσθηση που το “έσβησε” από το χάρτη. Οι 13 νεκροί και ο ηρωικός δάσκαλος

13 Ιανουαρίου 1963, ημέρα Κυριακή. Ο αριθμός “13” αποδείχθηκε περισσότερο γρουσούζικος από ποτέ. Μια τεράστια κατολίσθηση “έσβησε” από το χάρτη ένα χωριό και παρέσυρε 13 κατοίκους του στο θάνατο. 

Ο λόγος για το Μικρό Χωριό Ευρυτανίας, το χωριό στους πρόποδες του όρους Χελιδώνα που πρωταγωνίστησε στα χρόνια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος την περίοδο της Αντίστασης, και έγινε τραγούδι.

60 σπίτια του Μικρού Χωριού καταστράφηκαν και, για πολλές ημέρες, ακούγονταν από τα βάθη της γης τα βογκητά των θαμμένων ζώων. Η Θεία Λειτουργία και ένας ψύχραιμος δάσκαλος διαδραμάτισαν καίριο ρόλο ώστε το χωριό να μην θρηνήσει περισσότερα θύματα.

Η κατολίσθηση του 1963 σόκαρε την Ελλάδα και “γέννησε” ένα μεγάλο κύμα αλληλεγγύης και υποστήριξης προς τους πληγέντες. Ήταν η πιο πολύνεκρη κατολίσθηση στη νεότερη ελληνική ιστορία.

“Όλη η Ρούμελη θρηνεί το γραφικό Μικρό Χωριό” και “Το Μικρό Χωριό δεν υπάρχει” ήταν μερικοί μόνο από τους τίτλους στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, οι οποίες ασχολήθηκαν με το συμβάν όχι μόνο στην επαύριόν του, αλλά και για αρκετές εβδομάδες μετά.

Σύμφωνα με μεταγενέστερες μελέτες, η κατολίσθηση ήταν αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων: των πολύ έντονων καιρικών φαινομένων, της σεισμικής δραστηριότητας που εκδηλώθηκε και της φύσης των εδαφών της περιοχής.

Παρ’ όλ’ αυτά, το Μικρό Χωριό δεν “πέθανε”. Ξαναχτίστηκε βάσει σχεδίου, δύο χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο της καταστροφής. Πέντε χρόνια μετά, το Νέο Μικρό Χωριό πήρε σάρκα και οστά, ενώ το Παλαιό Μικρό Χωριό παραμένει μέχρι σήμερα ένας ιστορικός και δημοφιλής τουριστικός προορισμός.

Οι μαρτυρίες των επιζώντων, τόσο από εκείνη την εποχή όσο και τα μετέπειτα χρόνια, συγκλονίζουν. Το συλλογικό τραύμα ήταν πολύ μεγάλο για να ξεπεραστεί. Ο χρόνος μπορεί να απάλυνε τις πληγές, αλλά δεν τις επούλωσε.

“Μυρωδιά νωπού σκαμμένου τάφου ανέδιδε η περιοχή”

Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, η κατολίσθηση ξεκίνησε περίπου στις 08:15 το πρωί, όταν ένας τεράστιος χωμάτινος όγκος αποκόπηκε από το βουνό Χελιδώνα κι ενώ τις προηγούμενες ημέρες έβρεχε καταρρακτωδώς.

Οι περίπου 300 κάτοικοι του Μικρού Χωριού έτρεχαν πανικόβλητοι. Ανάμεσά τους γυναίκες με παιδιά και βρέφη στην αγκαλιά τους και ηλικιωμένοι. Σκηνές αλλοφροσύνης, σπαρακτικές κραυγές εγκλωβισμένων για βοήθεια και βογκητά ζώων που βρίσκονταν κάτω από τα χαλάσματα ήταν όλα όσα ακολούθησαν.

Μέσα σε λίγα λεπτά η καταστροφή είχε επέλθει. Πέτρες και κορμοί δέντρων έπεσαν, καταπλάκωσαν και ισοπέδωσαν 60 από τα συνολικά 150 σπίτια. Η ερημιά και η σιωπή κυριαρχούσαν μετά.

“Μυρωδιά νωπού σκαμμένου τάφου ανέδιδε η περιοχή“, έγραψαν οι ανταποκριτές, ενώ ο δήμαρχος Καρπενησίου και οι κοινοτάρχες Ευρυτανίας κήρυξαν εβδομαδιαίο πένθος.

Την ίδια στιγμή, ένα διαρκές και “υποχθόνιο” βουητό δονούσε την ατμόσφαιρα και οι κατολισθήσεις συνεχίζονταν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες της 14ης Ιανουαρίου. Οι χωμάτινοι όγκοι υπολογίστηκαν σε 250.000 κυβικά μέτρα, ενώ η έκταση που κάλυψαν περίπου 40 στρέμματα, ανέφεραν τα δημοσιεύματα.

“Απίθανοι όγκοι χωμάτων κυλούσαν ασυγκράτητοι και παρέσυραν στη χαράδρα σπίτια, ανθρώπους και ζώα. Έμοιαζε με κινηματογραφική σκηνή κι όμως ήταν αληθινό, φρικτό, σκέτη κόλαση“, δήλωσε αυτόπτης μάρτυς και μέλος του Ορειβατικού Συνδέσμου που βρέθηκε κοντά στο χωριό με Αθηναίους εκδρομείς.

Τα 13 θύματα της 13ης Ιανουαρίου

Ένας νεκρός, 12 αγνοούμενοι, πέντε τραυματίες και χιλιάδες νεκρές αγελάδες και αιγοπρόβατα ήταν ο αρχικός απολογισμός. Τις επόμενες ημέρες, οι 12 αγνοούμενοι ανασύρθηκαν νεκροί. Ο τελευταίος εντοπίστηκε πάνω από ένα μήνα μετά, στις 19 Φεβρουαρίου, και ήταν 72 ετών. Το γηραιότερο θύμα ήταν 100 ετών και το νεότερο 17.

Οι 13 Μικροχωρίτες που έχασαν τη ζωή τους την 13η Ιανουαρίου ήταν οι: Γιάννης Αθανασόπουλος, Κατερίνα Ζησίμου, Λάμπρος Ζαχαράκης, Νίκος, Γιαννούλα και Μαίρη Κοντογιάννη, Καλλιόπη Κουτσοπούλου, Φωτεινή Κομματά, Χρήστος και Κωνσταντίνα Μαστρογεωργοπούλου, Γιάννης Παπαδημητρίου, Γιάννης Πλακάς και Γιώργος Τάσσιος.

Ένα μνημείο προς τιμήν των θυμάτων ανεγέρθηκε λίγο πριν από την είσοδο του Παλιού Μικρού Χωριού το 1986 κι έκτοτε αποτελεί σημείο αναφοράς για όλους τους κατοίκους του Νέου Μικρού Χωριού.

“Αυτό που έβλεπα μ’ έκανε να δοκιμάσω φρίκη και φόβο” – Το προάγγελμα της καταστροφής

Στο περιοδικό “Μικροχωρίτικα Γράμματα“, ο Δημήτριος Δερματάς, επιζών της κατολίσθησης του ’63, διηγείται με ενάργεια και γλαφυρότητα τόσο τα προειδοποιητικά σημάδια όσο και τις δραματικές στιγμές της 13ης Ιανουαρίου. Ακολουθούν μερικά αυτούσια αποσπάσματα της μαρτυρίας του:

“Δούλευα όλους τους φθινοπωρινούς μήνες στις οικοδομές και στις αρχές Γενάρη, συγκεκριμένα στις 11 του μηνός [σ.σ.: του 1963] τελείωσαν οι δουλειές μου και γύρισα στο χωριό. Εκεί βρήκα τον κόσμο σε μια κατάσταση ανησυχίας, γιατί στο χωριό, στο μισό από αυτό, παρουσιάζονταν κάτι σημάδια παράξενα. Κόπηκε το υδραγωγείο, ορισμένα σπίτια παρουσίαζαν ρωγμές […]

Τη χρονιά αυτή η βροχόπτωση ήταν πρωτοφανής. Άρχισε από τις 24 Σεπτεμβρίου και συνέχιζε να βρέχει κάθε μέρα ως το Γενάρη χωρίς να χιονίζει να κόψει. Το Σάββατο το βράδυ, 12 Γενάρη, μαζευτήκαμε όλοι οι άντρες στο μαγαζί του Κοντογιάννη. Η συζήτηση περιστρεφόταν μοναδικά γύρω από αυτά τα φαινόμενα, αλλά κανείς δεν φανταζόταν τι πρόκειται να γίνει. Το πολύ υπολογίζαμε να πέσει κανένα σπίτι […]

Αυτή η κατάσταση επικρατούσε την παραμονή της καταστροφής, με σημάδια τη διακοπή του νερού, με ρωγμές στο σπίτι της Ουρανίας Μπακογιάννη και του Αποστόλη Μπούρα […] Το πάτωμα του υπογείου του σπιτιού της Ουρανίας ήταν σχισμένο στη μέση. Το μισό χαμηλότερο από το άλλο μισό. Τα τοιχία ολόγυρα ραγισμένα παντού […]

Μόλις έφθασα έξω από το παλιό σχολείο, κοντά στη βρύση του Σφήκα, είδα το αυλάκι να έχει κοπεί και να έχει υποχωρήσει κάπου 30 πόντους. Απ’ αυτό κατάλαβα ότι κάτι μεγάλο γίνεται.

Αλλά ποτέ δεν φανταζόμουν αυτό που ακολούθησε. Όταν έφθασα στο σπίτι του Αθανασόπουλου, αυτό που έβλεπα μπροστά στα μάτια μου μ’ έκανε να δοκιμάσω φρίκη και φόβο.

Το δάσος, το Κρι, όπως το λέγαμε, είχε κοπεί από τη θέση Μαντέμι. Υποχωρούσε το έδαφος μαζί με τα έλατα, τα οποία είχαν γείρει απειλώντας να καταπλακώσουν το διπλανό σπίτι του Μπάκη και τ’ άλλα σπίτια

Με κατάλαβε πανικός και σε κατάσταση αλλοφροσύνης μπήκα μέσα στο σπίτι όπου βρήκα την κουνιάδα μου Γεωργία με τα παιδάκια της, τον Αριστείδη 4 χρονών και το νεογέννητο. Εγώ ούτε που την καλημέρισα μόνο της φώναξα αγριεμένος: «Σήκω μωρή τι κάθεσαι, δεν βλέπεις ότι θα σας πλακώσει το Κρι!».

Αυτή μου απάντησε: «Δεν φεύγω, δεν πάω πουθενά, δεν βγαίνω από το σπίτι μου!». Τότε άρπαξα τη σαρμανίτσα που είχε το μικρό παιδί, την έβαλα στον ώμο μου, βγήκα από το σπίτι και πήρα το δρόμο. Αναγκάσθηκε και με ακολούθησε και εκείνη με το άλλο παιδί […]“.

“Κόψτε μου τα ποδάρια να δω τα παιδιά μου!” – Η διάσωση μιας γυναίκας

“Εγώ πήγα στο σπίτι μου να δω τι θα κάνω με την δική μου φαμελιά. Ο πατέρας μου ακόμα κοιμόταν. Οι γυναίκες ανυποψίαστες ετοιμάζονταν για την εκκλησία. Εγώ πήγα κατευθείαν στο κρεβάτι του πατέρα μου και ξυπνώντας τον του είπα: «Σήκω γρήγορα γιατί το χωριό φεύγει!».

Τους φαινόταν απίστευτό. Με λίγα λόγια προσπάθησα να τους εξηγήσω τι συμβαίνει για να τους πείσω να φύγουμε και’ μείς από το σπίτι για παν ενδεχόμενο […] Εγώ δεν πρόφθασα να κατέβω στην πλατεία με το κορίτσι μου στην αγκαλιά, οπότε ακούσθηκε ένας υπόκωφος κρότος, σηκώθηκε ένα άσπρο σύννεφο από κουρνιαχτό και συγχρόνως φωνές και αναταραχή από τον κόσμο που ήταν στο σχολείο και στο δρόμο.

Αυτό ήταν. Κανένας δεν ήξερε από’ μάς στην άλλη πλευρά που ήμασταν τι ακριβώς συνέβη εκεί και τι απέγινε ο κόσμος που βρισκόταν εκεί. Όλοι κατατρομαγμένοι και σαστισμένοι. Δεν ξέραμε τι μάς γίνεται. Φοβόμασταν ακόμα να μην φύγει και αυτός ο τόπος που πατάγαμε. Εγώ, αποκτώντας κάποιο θάρρος, αποφάσισα να βαδίσω προς το μέρος της καταστροφής να δω τι γίνεται.

Δεν πρόλαβα να περάσω την πλατεία και βλέπω νά’ ρχεται από’ κεί η Φωφώ Ζωγράφου, καταπληγωμένη με σπασμένο χέρι, με δυο άλλες γυναίκες, που έκλαιγαν και φώναζαν: «Πάει το χωριό, βούλιαξε όλος ο κόσμος μαζί με τα σπίτια…» […]

Το χωριό από κει και πέρα δεν υπήρχε… Μπροστά μου δεν ήταν σπίτια αλλά σωροί από λιθάρια μισογκρεμισμένα τοίχια διπλωμένα. Κάτω τα πολλά δέντρα, λόφος από χώματα και διπλωμένα όλα τα ελάτια από το Κρι που ήταν επάνω από το χωριό […]

Προχωρώντας βρέθηκα σε μια σκηνή που δεν φεύγει ακόμα απ’ το μυαλό μου. Ήταν τόσο τραγική και απίθανη που νομίζω δεν έχω την ικανότητα να την περιγράφω.

Στη μέση σ’ ένα σωρό από μπάζα, πέτρες και χώματα ήταν η Ευτυχία χωμένη σε αυτά από τη μέση και κάτω και με τα χέρια σηκωμένα και χτυπώντας τα να ουρλιάζει και να παρακαλάει. Μόλις με είδε φώναξε: «Μήτσο Δερματά, σώσε με, βγάλτε με από δω, κόψτε μου τα ποδάρια να δω τα παιδιά μου!» […]

Ο τοίχος κουνιόταν και ήταν έτοιμος να πέσει και όταν θα έπεφτε θα μας έπιανε όλους στα συντρίμμια του σαν τα πουλιά στη φάκα, θα μας καταπλάκωνε όλους όσους φροντίζαμε σκάβοντας και με το τσαπί πλέον, να βγάλουμε την Ευτυχία. Κάποια στιγμή βγάλαμε τα χώματα αλλά βρήκα μια μεγάλη πέτρα, ένα αγκωνάρι, βγάλαμε και αυτό με δυσκολία.

Τότε η Ευτυχία φώναξε: «Είναι κι’ άλλο, είναι κι’ άλλο!». Τέλος, βγάλαμε και το άλλο και σκεφτόμασταν σε τι κακό χάλι θα βρίσκαμε την Ευτυχία, με σπασμένη λεκάνη και πόδια. Την πιάσαμε από τις μασχάλες και την σηκώσαμε. Και ω του θαύματος, στάθηκε ολόρθη, κολώνα.

“Μετά απ’ αυτό, φεύγοντας όλοι από κει, πήγαμε προς το μέρος του σχολείου. Βγήκε κι ο κόσμος από την εκκλησία και γινόταν πλέον θρήνος μεγάλος. Πολλοί ήταν από το μαχαλά της καταστροφής και ήθελαν να πάνε στα χαλάσματα να δουν τα σπίτια τους […] 

Παρ’ όλα αυτά και από’ κεί μέσα έβγαινε ακόμα κόσμος. Και αυτό ήταν πολύ παράξενο. Από τόσο χαλασμό να υπάρχουν ακόμα γεροί άνθρωποι! Να επιβιώνουν, να περπατάνε!“.

Οι επιζώντες εκκλησιαζόμενοι, ο ηρωικός δάσκαλος και το κύμα αλληλεγγύης

Την ώρα της κατολίσθησης, οι περισσότεροι κάτοικοι του Μικρού Χωριού βρίσκονταν στην εκκλησία του Άγιου Σώστη, για να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία. Ο ναός ήταν ανάμεσα στα λίγα κτήρια που γλίτωσαν και όλοι όσοι βρέθηκαν εκεί επέζησαν.

Ο δάσκαλος Ανδρέας Πετένιος αποδείχθηκε ο ήρωας του Μικρού Χωριού. Συγκέντρωσε 52 μαθητές του, που είχαν πάει να εκκλησιαστούν, σε ασφαλές σημείο και δεν τους επέτρεψε να διασκορπιστούν.

Η ψυχραιμία του και η αφοσίωσή του στο καθήκον έσωσαν τα παιδιά από σχεδόν βέβαιο θάνατο. Για την πράξη του ο Πετένιος τιμήθηκε από τον βασιλιά Παύλο Α’ με τον Αργυρό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος.

Στην επαύριον της βιβλικής καταστροφής ένα μεγάλο κύμα αλληλεγγύης “γεννήθηκε”. 156 κάτοικοι μεταφέρθηκαν στο γειτονικό Μεγάλο Χωριό και 91 στο Καρπενήσι.

Η κυβέρνηση Καραμανλή ανέθεσε στη Στρατιωτική Διοίκηση Λαμίας τη σίτιση των πληγέντων. Διατέθηκαν εκατοντάδες μερίδες φαγητού, κλινοσκεπάσματα και χρήματα από διάφορους φορείς, που όμως δεν επαρκούσαν.

Η έκκληση που δεν εισακούστηκε

Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς και κατοίκους του Μικρού Χωριού, η τραγωδία δεν ήταν αναπόφευκτη, διότι τα προειδοποιητικά σημάδια ήταν ξεκάθαρα.

Όπως έγινε γνωστό, οι Μικροχωρίτες είχαν ενημερώσει τη Νομαρχία Ευρυτανίας από τις 11 Ιανουαρίου για την αιφνίδια διακοπή της λειτουργίας του υδραγωγείου και για τις ρωγμές που εμφάνισαν τα σπίτια πολλών χωριανών και το έδαφος.

Οι κάτοικοι ζητούσαν την αποστολή γεωλόγου και την έγκαιρη εκκένωση του χωριού. Ωστόσο, η Νομαρχία δεν έδωσε ποτέ απάντηση στο έγγραφο που απέστειλε το κοινοτικό συμβούλιο του Μικρού Χωριού.

Το χωριό που “αναγεννήθηκε” από τα ερείπια του

Οι κάτοικοι του Μικρού Χωριού σημαδεύτηκαν από όσα έζησαν, αλλά ήταν αποφασισμένοι να ξαναχτίσουν το χωριό τους. Έτσι, το Φεβρουάριο του 1964, άρχισαν οι εργασίες βάσει σχεδίου για την ανοικοδόμησή του σε μια περιοχή δύο χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο της καταστροφής.

Τέσσερα χρόνια μετά, το Νέο Μικρό Χωριό έγινε πραγματικότητα. Οι κάτοικοι στάθηκαν ξανά στα πόδια τους και ξεκίνησαν μια νέα ζωή.

Στο ακόλουθο βουβό φιλμ του ψηφιακού αποθετηρίου Aylon Film Archives μπορείτε να δείτε πώς ήταν το Νέο Μικρό Χωριό το 1977:

Σήμερα, το Νέο Μικρό Χωριό φαίνεται έτσι από ψηλά. Περιτριγυρίζεται από δέντρα και αποτελεί έναν από τους πιο όμορφους και γραφικούς οικισμούς της Ελλάδας.

Στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο, που στεγάζεται στο ιστορικό σχολείο του Παλιού Μικρού Χωριού, ο επισκέπτης μπορεί να δει αντικείμενα, φωτογραφίες και γραπτές μαρτυρίες για την ιστορία του τόπου και των ανθρώπων του.

Για να διατηρηθούν για πάντα ζωντανές οι μνήμες εκείνης της καταστροφικής κατολίσθησης, ο ντόπιος και δημοσιογράφος Βαγγέλης Πλάκας δημιούργησε το ντοκιμαντέρ “Το χωριό που νίκησε το θάνατο“, το οποίο απέσπασε τιμητική διάκριση στο 10ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας, τον Οκτώβριο του 2016.

Παρουσιάζει σπάνιο οπτικό υλικό και ντοκουμέντα, μαρτυρίες από δημοσιογράφους, ιστορικούς, ειδικούς επιστήμονες και, φυσικά, κατοίκους του χωριού που έζησαν την κατολίσθηση του ’63.

Δείτε το τρέιλερ του ντοκιμαντέρ στο παρακάτω βίντεο:

Ο χειμώνας του ’63, η “μεγάλη εικόνα”

Η κατολίσθηση στο Μικρό Χωριό προκάλεσε μια τεράστια καταστροφή, αλλά δεν ήταν η μοναδική που σημειώθηκε εκείνη την εποχή. Ο χειμώνας του 1963, όπως και εκείνος του επόμενου έτους, ήταν από τους πιο σφοδρούς του 20ού αιώνα.

Χιόνια, βροχές και χαλάζια σημειώθηκαν τόσο σε χωριά όσο και στα αστικά κέντρα και προξένησαν προβλήματα και κατολισθήσεις. Περιοχές όπως η Φλώρινα κηρύχθηκαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και άνθρωποι πέθαναν, γιατί δεν άντεξαν το δριμύ ψύχος.

Σε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δημοσιεύματα της εφημερίδας “Μακεδονία“, μόλις μία εβδομάδα μετά την κατολίσθηση στο Μικρό Χωριό, διαβάζουμε: “Κινδυνεύουν και άλλα χωριά εις Στερεάν και Πελοπόννησον εκ καθιζήσεων και κατολισθήσεων“.

Ο εφιάλτης του Μικρού Χωριού αποτυπώθηκε εύγλωττα και στην εφημερίδα “Ελευθερία“: “Δέκα χωριά εις την Ακαρνανίαν, την Ευρυτανίαν και την Λέσβον, κινδυνεύουν να καταβυθισθούν από κατολισθήσεις όπως και του Μικρού Χωριού“.

Το χωριό Δρίσκος στα Γιάννενα ήταν ένα από αυτά τα χωριά. 10 σπίτια κατέρρευσαν και άλλα 20 κατέστησαν ακατοίκητα. Ωστόσο, σε αντίθεση με το Μικρό Χωριό, η εκκένωση έγινε γρήγορα και αποφεύχθηκαν απώλειες ζωών μεταξύ των 350 κατοίκων του.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube