“Οι ελληνικές καλένδες”, που επινόησε ο Οκταβιανός Αύγουστος. Στην Ελλάδα τη χρησιμοποιούμε λόγω της Ελισάβετ Α΄

Πρώτος διατύπωσε την έκφραση «στις ελληνικές καλένδες» ο Οκταβιανός Αύγουστος. Οι καλένδες στο αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν η πρώτη κάθε μήνα. Αντίθετα, οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν καλένδες. Έτσι, με την έκφραση αυτή ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας εννοούσε «ποτέ». Οι Έλληνες μόλις τον 19^ο άρχισαν να χρησιμοποιούν την φράση, όταν την πήραν δάνειο, μάλλον από τα γαλλικά. Τα τελευταία χρόνια η έκφραση χρησιμοποιείται κατά κόρον -συνήθως χωρίς το «ελληνικές»- για να υποδηλώσει ότι κάτι δεν πρόκειται να γίνει

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Ο γλωσσοπλάστης Αύγουστος

Ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας, Οκταβιανός Αύγουστος, δεν ήταν μόνο κάτοχος της ελληνικής παιδείας -όπως άλλωστε όλοι οι Ρωμαίοι αριστοκράτες της εποχής του- αλλά συνέθετε δικές του τραγωδίες στα ελληνικά. Του άρεσε, επίσης, να πλάθει λέξεις και εκφράσεις, τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά.

Στη βιογραφία του αυτοκράτορα από τον ρωμαίο συγγραφέα Σουητώνιο («Βίος Αυγούστου», 81.1) γίνεται αναφορά σε μία έκφραση του Αυγούστου στα λατινικά, όπου αναφέρεται στους Έλληνες. Πρόκειται για τη φράση: «ad Kalendas Graecas soluturos». Δηλαδή, «θα πληρώσουν στις Ελληνικές Καλένδες». Ο Αύγουστος χρησιμοποιούσε την έκφραση αυτή για άτομα που έπαιρναν δάνεια και ποτέ δεν τα αποπλήρωναν.

Οι «καλένδες» στην αρχαία Ρώμη ήταν η πρώτη του μηνός. Οι αρχαίοι Έλληνες αντί για καλένδες, χρησιμοποιούσαν τον όρο «νουμήνια». Μπορεί λοιπόν η έκφραση «στις ελληνικές καλένδες» να φαινόταν ως χρονικός προσδιορισμός, στην πραγματικότητα σήμαινε ποτέ, καθώς υπήρχαν καλένδες αλλά όχι ελληνικές!

Σήμερα θα λέγαμε στις «30 Φεβρουαρίου»….

Αν και οι Ρωμαίοι έλεγαν «στις ελληνικές καλένδες», δεν φαίνεται αυτό να υιοθετήθηκε και από τους Έλληνες. Έτσι, δεν υπάρχει καμία χρήση της φράσης σε ελληνικές φιλολογικές πηγές, είτε της ρωμαϊκής είτε της βυζαντινής εποχής.

Τότε, πως αυτή υιοθετήθηκε από τους σύγχρονους Έλληνες;

Η Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας επαναφέρει «τις ελληνικές καλένδες»

Την εποχή του Μεσαίωνα, στη Δυτική Ευρώπη η φράση «στις ελληνικές καλένδες» φαίνεται να απουσιάζει από τις φιλολογικές πηγές. Το 1588, λίγο πριν η περίφημη αρμάδα του επιτεθεί στην Αγγλία, ο Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας έστειλε μία επιστολή στη μεγάλη του αντίπαλο, Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας. Σε αυτή απαιτούσε να του επιστραφούν οι θησαυροί που ο Άγγλος πλοίαρχος και πειρατής Φράνσις Ντρέικ είχε αρπάξει από τις ισπανικές γαλέρες που ταξίδευαν από την Αμερική.

Τότε η Ελισάβετ απάντησε στον Φίλιππο κάνοντας χρήση της λατινικής έκφρασης «ad Kalendas Graecas» («στις Ελληνικές Καλένδες»). Με άλλα λόγια, ότι ποτέ δεν θα του επιστρέφονταν οι θησαυροί!

Η έκφραση λοιπόν επανήλθε εξαιτίας της Ελισάβετ, η οποία γνώριζε και αρχαία ελληνικά. Στη συνέχεια, η φράση πέρασε σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Στα νεοελληνικά

Τον 19ο αιώνα, Έλληνες λόγιοι άρχισαν να χρησιμοποιούν την έκφραση στην καθαρεύουσα. Μάλλον την πήραν ως  δάνειο από τα γαλλικά. Έτσι πέρασε και στη δημοτική.

Τα τελευταία χρόνια, ιδίως, οι Έλληνες πολύ συχνά παραπέμπουν «στις καλένδες» για να υποδηλώσουν ότι κάτι δεν πρόκειται να γίνει. Όπως είδαμε, η σωστή διατύπωση της φράσης είναι «παραπέμπω στις ελληνικές καλένδες». Όμως, έχει καθιερωθεί χωρίς τον προσδιορισμό «ελληνικές»!

Αξίζει να επισημανθεί ότι αν και είναι αρκετά κοινή στους Έλληνες, για τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς αποτελεί μία λόγια έκφραση. Δεν απαντάται στην καθημερινή ομιλία. Χρησιμοποιείται συνήθως από ακαδημαϊκούς και διπλωμάτες, κυρίως σε υψηλού επιπέδου συνδιαλέξεις, προκειμένου να κάνουν επίδειξη κλασικής παιδείας.