“Οι ελληνικές αρχαιότητες δεν είναι αδέσποτα”. Τι έκαναν οι αγωνιστές του 1821 για να τις προστατεύσουν

Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός και τα καλλιτεχνικά έργα της εποχής ανέκαθεν προκαλούσαν το θαυμασμό των Ευρωπαίων. Το ενδιαφέρον τους οδήγησε κάποιους στην αγνή αρχαιολατρεία και κάποιους στην αδίστακτη αρχαιοκαπηλία.

Λογής λογής περιηγητές έρχονταν στον ελλαδικό χώρο και έπαιρναν οτιδήποτε έβρισκαν πρόχειρο ή και αποσπούσαν μέλη από μνημεία, με βάρβαρο τρόπο, για να τα μεταφέρουν και να τα πουλήσουν στη Δύση.

Τα αποκαλούμενα “Ελγίνεια Μάρμαρα”, τα τμήματα του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα, του Ερεχθείου και του Ναού της Απτέρου Νίκης που αφαίρεσε ο Λόρδος Έλγιν το 1803 και το 1812, αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό αλλά όχι μοναδικό παράδειγμα.

Το 1811-1812, ο Βρετανός Ρόμπερτ Τσαρλς Κόκερελ και ο Γερμανός Καρλ Χάλλερ φον Χάλλερσταϊν απογύμνωσαν δύο σπουδαίους ναούς, υπό το πρόσχημα της αρχαιοφιλίας και της επιστημονικής έρευνας: το ναό της Αφαίας στην Αίγινα και το ναό του Επικούρειου Απόλλωνα στην Ηλεία.

Επίσης, ο Γάλλος Ντε Σουαζέλ-Γκουφιέ αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους αρχαιοκάπηλους, πριν ακόμα την επιδρομή του Έλγιν. Υπό αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, ήταν ευνόητο πως έπρεπε να αναπτυχθεί μέριμνα για την προστασία των αρχαιοτήτων.

Η φροντίδα για τις αρχαιότητες πριν και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης

Ήδη από την προεπαναστατική περίοδο, είχε διαμορφωθεί η συνείδηση ότι η πώληση και η εξαγωγή αρχαιοτήτων ήταν κάτι αντίθετο προς τα συμφέροντα της πατρίδας.

Πρώτος ο Αδαμάντιος Κοραής, οργισμένος από τη σύληση των χειρογράφων της Πάτμου και των άλλων νησιών του Αιγαίου, διακήρυξε το 1807 ότι “μήτε χαρίζομεν, μήτε πωλούμεν πλέον τά προγονικά κτήματα”.

Ο Κοραής δεν αρκέστηκε, όμως, σε μια απλή διακήρυξη. Έστειλε υπόμνημα με 13 προτάσεις στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Ιερά Σύνοδο για τους τρόπους διαφύλαξης των μνημείων του λόγου και της τέχνης.

Το Σεπτέμβριο του 1813, τέσσερις Αθηναίοι πρόκριτοι ίδρυσαν τη λεγόμενη Φιλόμουσο Εταιρεία, η οποία τελούσε υπό την προστασία της Αγγλίας. “Η επιμέλεια τών εν Αθήναις καί απανταχού τής Ελλάδος αρχαιοτήτων θέλει είναι μία από τάς ιεράς φροντίδας τής Φιλομούσου Εταιρείας”, έγραφε σχετικό διάταγμα.

Οι επιδιώξεις της οργάνωσης βρήκαν ένθερμους υποστηρικτές και από το εξωτερικό. Το 1814, ιδρύθηκε η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, με πρωτοβουλία του Ιωάννη Καποδίστρια, του Άνθιμου Γαζή και του Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου και υπό την σκέπη του Τσάρου Αλεξάνδρου Α’.

Το 1825, όταν ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας βρισκόταν σε εξέλιξη, ο Παπαφλέσσας, ως Υπουργός Εσωτερικών της Προσωρινής Διοίκησης, εξέδωσε διάταγμα για την περισυλλογή των αρχαίων.

Όπως αναφέρεται, στα “Χρέη καί τά Δικαιώματα τού Εφόρου τής Παιδείας” περιλαμβάνεται “νά δώση παραγγελίαν εις τούς κατά τόπους επάρχους καί δημογέροντας καί επιτρόπους καί διδασκάλους τών σχολείων, διά νά συνάξουν τάς αρχαιότητας, όπου κατά καιρούς ευρίσκονται εις κάθε τόπον”.

Η μέριμνα του Καποδίστρια και ο ρόλος του λόγιου Μουστοξύδη

Ο κυβερνήτης της ελύθερης πλέον Ελλάδας έστρεψε το ενδιαφέρον του στην προστασία των αρχαιοελληνικών μνημείων από τις πρώτες ημέρες της διακυβέρνησής του. Πολλά από αυτά υπέστησαν καταστροφές στη διάρκεια του Αγώνα και αυτό το γνώριζε καλά ο Καποδίστριας.

Λίγους μήνες μετά την άφιξή του στην Αίγινα,  ο Καποδίστριας απαγόρευσε την πώληση και εξαγωγή των αρχαιοτήτων, όπως και τη διενέργεια ανασκαφών χωρίς κρατική άδεια.

Συνεργάστηκε με τον Κερκυραίο λόγιο, Ανδρέα Μουστοξύδη και ετοίμασε έναν αρχαιολογικό νόμο που, όμως, δεν ψηφίστηκε.

Τον Ιούνιο του 1830, ο Καποδίστριας κυκλοφόρησε μια εγκύκλιο όπου διακήρυττε ότι οι ελληνικές αρχαιότητες δεν είναι πράγματα αδέσποτα ούτε στη διάθεση του καθενός που θέλει να κάψει τα μάρμαρα για να φτιάξει ασβέστη ή να ανακατώσει αρχαίους τάφους για να βρει τα στολίδια τους και να τα πουλήσει.

Όλα όσα είχαν αφήσει πίσω τους οι παλαιότεροι, αποτελούσαν εθνικό κτήμα των Ελλήνων και κανείς δεν επιτρεπόταν να απλώσει χέρι απάνω τους.

Μέσα σε μια στοά του Ορφανοτροφείου της Αίγινας φυλάχτηκαν μεγάλα γλυπτά και επιγραφές που βρίσκονταν πεταμένες εδώ κι εκεί ή που προσφέρονταν από ιδιώτες στο κράτος. Αυτό υπήρξε το πρώτο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και ως πρώτο έφορο είχε τον Μουστοξύδη.

O τελευταίος, έχοντας την αμέριστη εμπιστοσύνη του Κερκυραίου κυβερνήτη, αναδεικνύεται σε ψυχή τόσο του Μουσείου όσο και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, που ιδρύθηκε μετά την άφιξη του Καποδίστρια.

Πολλά από τα μέτρα που εισηγήθηκε ο Μουστοξύδης στον κυβερνήτη για τις αρχαιότητες παρουσίαζαν ομοιότητες με τη σημερινή αρχαιολογική νομοθεσία.

Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το 1831, οι προσπάθειες για τη διαφύλαξη των αρχαιοτήτων σταμάτησαν απότομα.

Το 1833, στο ιδρυτικό Διάταγμα επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως, συστήθηκε η Γραμματεία των Εκκλησιαστικών. Αρμοδιότητές της ήταν η συντήρηση και η προστασία των αρχαιοτήτων, ώστε να μην εξάγονται από το κράτος.

Το 1834, δημοσιεύτηκε το νομοθετικό κείμενο “Περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών”.

Στο άρθρο 61 προβλεπόταν ρητά ότι όλες οι αρχαιότητες εντός Ελλάδος, ως έργα των προγόνων του ελληνικού λαού, θεωρούνται ως εθνικό κτήμα όλων των Ελλήνων

Οι πληροφορίες του κειμένου αντλήθηκαν από τις κάτωθι πηγές:

• “Η μέριμνα για τις αρχαιότητες στην Ελλάδα και τα πρώτα μουσεία”, Εκδόσεις Καπόν
• “Αλφαβητάρι Νεοελληνικής Ιστορίας: Επανάσταση – Καποδίστριας – Όθων”, Εκδόσεις Καπόν
• Εφημερίδα “Το Βήμα”
• Υπουργείο Πολιτισμού

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: Youtube