“Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να μισεί και να εξοντώνει”. Ο διάλογος του Αϊνστάιν με τον Φρόιντ για τον πόλεμο

Το 1932, ο Γερμανός φυσικός, Άλμπερτ Αϊνστάιν και ο Αυστριακός ψυχαναλυτής, Ζίγκμουντ Φρόιντ, πραγματεύτηκαν ένα από τα διαχρονικά επίκαιρα ζητήματα της παγκόσμιας ιστορίας: γιατί ξεσπούν πόλεμοι;

Όλα ξεκίνησαν την άνοιξη του 1931, όταν το Διεθνές Ινστιτούτο Πνευματικής Συνεργασίας, που υπαγόταν στην Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ), ξεκίνησε ένα πρόγραμμα που ζητούσε από κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής να συζητήσουν, μέσα από επιστολές που θα αντάλλαζαν μεταξύ τους, θέματα παγκόσμιου ενδιαφέροντος.

Ο Αϊνστάιν ήταν από τους πρώτους που ανταποκρίθηκε και διάλεξε τον Φρόιντ, το καλοκαίρι του 1932. Το θέμα της αλληλογραφίας τους θα ήταν η εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης και οι τρόποι αποφυγής του πολέμου για τις επόμενες γενιές.

Ο Φρόιντ είχε ασχοληθεί με το ζήτημα και την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στη μελέτη του “Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον Πόλεμο και το Θάνατο” (1915), υποστήριξε ότι ο άνθρωπος έχει ένστικτα επιθετικά που τον ωθούν στη βία και τον πόλεμο.

Οι επιστολές μεταξύ των δύο διανοητών εκδόθηκαν στο Παρίσι σε τρεις γλώσσες (γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά) με τίτλο “Γιατί πόλεμος;“, τον Ιανουάριο του 1933. Ωστόσο, η έκδοση του βιβλίου συνέπεσε με την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στη Γερμανία.

Μόλις 6.000 αντίτυπα εκτυπώθηκαν, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επίσης, το “Γιατί πόλεμος;” ήταν ανάμεσα στα εκατοντάδες χιλιάδες βιβλία που κάηκαν στην πυρά από τους Ναζί στο Βερολίνο, στις 10 Μαΐου 1933.

Μεταπολεμικά, το “Γιατί πόλεμος;” μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και οι στοχασμοί του Αϊνστάιν και του Φρόιντ ηχούν επίκαιρες μέχρι σήμερα.

“Ο άνθρωπος έχει μέσα του την ανάγκη να μισεί και να εξοντώνει” – Η επιστολή του Αϊνστάιν προς τον Φρόιντ

Στις 30 Ιουλίου 1932, ο Αϊνστάιν προσκάλεσε επίσημα τον Φρόιντ να συμμετάσχει στην ανταλλαγή απόψεων που του είχε προτείνει το Ινστιτούτο Πνευματικής Συνεργασίας. Χαρακτήρισε τη μεταξύ τους συζήτηση “μοναδική ευκαιρία” για εκείνον και του έθεσε εξαρχής “το πιο σημαντικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο πολιτισμός μας“:

“Υπάρχει κάποιος τρόπος να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα από τον όλεθρο του πολέμου; Όλοι γνωρίζουμε ότι, με την πρόοδο της επιστήμης, αυτό το ζήτημα έχει καταλήξει να είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για τον Πολιτισμό όπως τον ξέρουμε. Ωστόσο, παρά το ζήλο που επιδεικνύεται, κάθε προσπάθεια επίλυσής του έχει μέχρι σήμερα αποτύχει, σε βαθμό που μας προκαλεί μεγάλη ανησυχία“.

Ακολούθως, ο Γερμανός φυσικός διατυπώνει τη θέση ότι “ο δρόμος που οδηγεί στη διεθνή ασφάλεια συνεπάγεται την άνευ όρων παραίτηση των κρατών από ένα μέρος της ελευθερίας δράσης, δηλαδή των κυριαρχικών τους δικαιωμάτων“. Αναγνωρίζει, όμως, τη δυσκολία να επιτευχθεί ο στόχος αυτός και συμπληρώνει ότι σε κάθε χώρα υπάρχει μια μειοψηφία που αποκομίζει οφέλη από τις εχθροπραξίες.

Όμως ο Αϊνστάιν διερωτάται: ακόμη κι αν η μειοψηφία αυτή ελέγχει την εκπαίδευση και τον Τύπο και κατευθύνει τα συναισθήματα των μαζών, “πώς είναι δυνατόν με αυτά τα μέσα να διεγείρεται η μάζα σε τέτοιο βαθμό άγριου ενθουσιασμού που να φτάνει στο σημείο να θυσιάζει τη ζωή της“; Κι απαντά: “Ο άνθρωπος έχει μέσα του την ανάγκη να μισεί και να εξοντώνει“.

Ζητά τη συνδρομή του Φρόιντ ως του καταλληλότερου ειδικού, για να “ρίξει φως” στο συγκεκριμένο ερώτημα και προσθέτει το καταληκτικό του ερώτημα: “Είναι δυνατόν να ελεγχθεί η νοητική εξέλιξη του ανθρώπου έτσι, ώστε να τον κάνουμε ανθεκτικό απέναντι στην ψύχωση του μίσους και της καταστροφικότητας“;

“Η ορμή του θανάτου” – Η επιστολή του Φρόιντ προς τον Αϊνστάιν

Ο Φρόιντ απάντησε στο γράμμα του Αϊνστάιν δύο μήνες αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1932. Εξέφρασε την έκπληξή του για το θέμα που επέλεξε ο συνομιλητής του, γράφοντας τα εξής λόγια:

“Τι μπορεί να κάνεις κανείς, για να απαλλάξει την ανθρωπότητα από την απειλή του πολέμου; Στην αρχή, έμεινα άναυδος στη σκέψη ότι είμαστε ανίκανοι για κάτι τέτοιο“.

Ο Αυστριακός φιλόσοφος επιβεβαιώνει τη συλλογιστική και τα συμπεράσματα του Γερμανού φυσικού και υποστηρίζει ότι αφετηρία της βίας, που με τη σειρά της “γεννά” τον πόλεμο, είναι οι συγκρούσεις συμφερόντων.

“Το ίδιο συμβαίνει στο ζωικό βασίλειο, από το οποίο ο άνθρωπος δεν αποτελεί εξαίρεση“, συμπληρώνει και χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τους Έλληνες που συμμάχησαν με τους Πέρσες, για να τεκμηριώσει ότι όσο ισχυροί κι αν είναι οι συναισθηματικοί δεσμοί και οι κοινές ιδέες σε μια κοινότητα, δεν μπορούν να αποτρέψουν τους πολέμους.

Κατά τον Φρόιντ, “μερικοί πόλεμοι επέφεραν μόνο όλεθρο, άλλοι όμως συνέβαλαν στον μετασχηματισμό της βίας σε δίκαιο, καθώς δημιούργησαν μεγαλύτερες ενότητες, στο πλαίσιο των οποίων η χρήση βίας δεν ήταν πλέον δυνατή […]

Συγχρόνως, όμως, ο πόλεμος είναι ακατάλληλο μέσον για την επίτευξη της “αιώνιας” ειρήνης, διότι τα αποτελέσματα μιας κατάκτησης είναι βραχυπρόθεσμα. Οι νεοσύστατες ενότητες καταρρέουν πάλι, συνήθως λόγω ελλιπούς συνοχής μεταξύ των μερών που ενώθηκαν με τη βία“.

Ο ψυχαναλυτής γράφει επιπλέον πως “όταν οι άνθρωποι καλούνται να πολεμήσουν,, υπάρχουν μέσα τους πολλά κίνητρα έτοιμα να ανταποκριθούν στο κάλεσμα […] Η ηδονή που προέρχεται από την επιθετικότητα και την καταστροφικότητα είναι οπωσδήποτε ανάμεσα σε αυτά […] Η ορμή του θανάτου γίνεται ορμή της καταστροφικότητας “.

“Το ζητούμενο δεν είναι, όπως βλέπετε κι εσείς, η πλήρης εξάλειψη της ανθρώπινης κλίσης προς την επιθετικότητα. Είναι η προσπάθεια να την εκτρέφουμε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην χρειάζεται να βρίσκει την έκφρασή της στον πόλεμο“, συμπεραίνει ο Φρόιντ.

Στις 3 Δεκεμβρίου 1932, ο Αϊνστάιν έστειλε επιστολή στον Φρόιντ, με την οποία τον ευχαριστούσε για την ανάλυσή του και την προσφορά του στην ανθρωπότητα. “Όταν σας έγραφα, ήμουν 100% πεπεισμένος για την ασημαντότητα του ρόλου μου“, έγραψε μεταξύ άλλων.

Πηγή εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: WikimediamtxCommons