“Μετά τον κεραυνό έρχεται η βροχή”. Η απάντηση του Σωκράτη για την “στρίγκλα” γυναίκα του. Η φήμη ότι τον χτυπούσε με τηγάνι

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Η Ξανθίππη ήταν σύζυγος του Σωκράτη και μητέρα των τριών γιων τους, του Λαμπροκλή, του Σωφρονίσκου και του Μενέξενου.

Ήταν πιθανότατα πολύ νεότερη από τον Σωκράτη, ίσως και 40 χρόνια. Στο Συμπόσιο του Ξενοφώντα περιγράφεται από τον Αντισθένη ως «η πιο δύσκολη, πιο σκληρή, οδυνηρή και κακοδιάθετη σύζυγος».

Αυτός ο χαρακτηρισμός της Ξανθίππης έχει επηρεάσει τις περιγραφές της από τους μεταγενέστερους αρχαίους συγγραφείς.

Η γυναίκα του Σωκράτη

Η Ξανθίππη γεννήθηκε πιθανότατα γύρω στο 440 π.Χ. Ο πατέρας της μπορεί να λεγόταν Λαμπροκλής αφού αυτό ήταν το όνομα του μεγαλύτερου γιου της με τον Σωκράτη. Ένας Λαμπροκλής, γνωστός μουσικός στην Αθήνα του 5ου αιώνα π. Χ., αναφέρεται από τον Αριστοφάνη στις Νεφέλες και ίσως ήταν ο πατέρας της Ξανθίππης και πεθερός του Σωκράτη.

Ο Σωκράτης παντρεύτηκε την Ξανθίππη μάλλον μετά το 423 π.Χ., καθώς στις Νεφέλες ο Αριστοφάνης φαίνεται α τον παρουσιάζει ως άγαμο. Ο Λαμπροκλής γεννήθηκε γύρω στο 415 ή 414 π.Χ. και λίγα χρόνια αργότερα τα άλλα δύο παιδιά του Σωκράτη και της Ξανθίππης, ο Σωφρονίσκος και ο Μενέξενος.

Η Ξανθίππη ίσως ήταν από αριστοκρατική οικογένεια και από ανώτερη κοινωνική τάξη από τον Σωκράτη. Στην αρχαία Αθήνα η λέξη ίππος σ’ ένα όνομα κυρίως χρησιμοποιούταν σε οικογένειες της υψηλής κοινωνίας. Αυτό δεν είναι απόλυτο αφού υπήρχαν και κάποιοι Αθηναίοι με τέτοια ονόματα που δεν ήταν αριστοκράτες.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Σωκράτης δεν έδωσε στον πρωτότοκο γιο του το όνομα του πατέρα του, κάτι που ήταν πολύ συνηθισμένο στην αρχαία Αθήνα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο πεθερός του ήταν από ανώτερη κοινωνική τάξη από τη δική του οικογένεια.

“Σκληρή και κακοδιάθετη”

Η Ξανθίππη αναφέρεται μόνο μία φορά από τον Πλάτωνα, στον Φαίδωνα. Κάθεται δίπλα στον Σωκράτη τη νύχτα πριν από την εκτέλεσή του σαν αφοσιωμένη σύζυγος.

Η περιγραφή της ως δύσκολος χαρακτήρας και στρίγγλα προέρχεται από τον Ξενοφών, ένα άλλο μαθητή του Σωκράτη. Στα Απομνημονεύματα ο Ξενοφών έχει τον γιο της Λαμπροκλή να παραπονιέται για τη σκληρότητά της.

Στο Συμπόσιο του ιδίου συγγραφέα, ο ιστορικός Αντισθένης, ένας άλλος μαθητής του Σωκράτη, την περιγράφει ως «την πιο δύσκολη, πιο σκληρή, οδυνηρή, κακοδιάθετη γυναίκα».

Μεταγενέστεροι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Αιλιανός κ.ά., ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτηρισμό της ως «δύσκολη σύζυγο» από τον Ξενοφώντα. Ο Αιλιανός παρουσιάζει την Ξανθίππη ως μία στρίγγλα που ποδοπατά μία ωραία πίτα που είχε στείλει ο Αλκιβιάδης στον Σωκράτη.

“Μετά τον κεραυνό έρχεται η βροχή”

Πολλές από τις ιστορίες που αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος χρησιμεύουν για να δείξουν το πνεύμα του Σωκράτη και να αντιπαραβάλουν την ιδιοσυγκρασία του με εκείνη της συζύγου του. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο ο Σωκράτης γνώριζε τον χαρακτήρα της Ξανθίππης πριν την παντρευτεί.

Την επέλεξε για γυναίκα του για να εξασκήσει την υπομονή του και να μπορεί να συνδιαλέγεται ακόμη και με τους πιο δύσκολους χαρακτήρες

“Με μια σκληρή γυναίκα έλεγε πως πρέπει να ζει κάποιος όπως οι ιππείς με τα ατίθασα άλογα. «Όπως εκείνοι» έλεγε, «αν τα δαμάσουν, δεν έχουν πρόβλη­μα με τα υπόλοιπα, έτσι και γω ζώντας με την Ξανθίππη θα μάθω να συμπεριφέρομαι στους άλλους ανθρώπους”. (Διογένης Λαέρτιος).

Σε μια ιστορία που αναφέρεται σε πολλές αρχαίες πηγές, η Ξανθίππη αφού έβρισε τον Σωκράτη του πέταξε μια κανάτα με νερό στο κεφάλι του. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο αυτός απλά είπε:

“Μετά τον κεραυνό έρχεται η βροχή…”

Από εκεί πηγάζει η σύγχρονη λανθασμένη αντίληψη ότι η Ξανθίππη συνήθιζε να χτύπα τον Σωκράτη στο κεφάλι μ’ ένα τηγάνι!

Στη νεότερη εποχή

Στο Μεσαίωνα η Ξανθίππη ήταν ο αντιπροσωπευτικός τύπος της στρίγγλας γυναίκας που καταπίεζε τον σύζυγό της. Τον 14^ο αιώνα,  ο Άγγλος συγγραφέας Τζέφρι Σόσερ στην Ιστορία της Γυναίκας του Μπαθ επαναλαμβάνει την ιστορία του Διογένη Λαέρτιου για την Ξανθίππη που ρίχνει μια κανάτα πάνω από το κεφάλι του Σωκράτη. Όμως, στην εκδοχή του η κανάτα αντί για νερό είναι γεμάτη ούρα!

Στη νεότερη εποχή αυτός που κυρίως διαιώνισε τη φήμη της Ξανθίππης ως γκρινιάρα σύζυγος ήταν ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ στο Ημέρωμα της Στρίγγλας.

Ωστόσο, υπάρχουν και θετικές περιγραφές της Ξανθίππης. Η Γαλλίδα Κριστίν ντε Πιζάν στο βιβλίο της Πόλις των Κυριών του 1405 παρουσιάζει τη Ξανθίππη ως πιστή σύζυγο που προσπαθεί να σώσει τον Σωκράτη από τον θάνατο παίρνοντας απ’ αυτόν το κώνειο.

Από την εποχή του Διαφωτισμού και μετά αρκετοί λόγιοι αμφισβήτησαν την ιστορικότητα των αρνητικών στοιχείων της προσωπικότητας της Ξανθίππης. Μάλιστα, υπάρχουν ακόμη και αναφορές στη «σοφή Ξανθίππη» που συνεισέφερε με τον τρόπο της στο έργο του Σωκράτη.

Πάντως η εικόνα της γυναίκας του Σωκράτη που έχει επικρατήσει στις μέρες μας είναι αυτή της γκρινιάρας που επιπλήττει συνέχεια τον αρχαίο φιλόσοφο.

Αρχική εικόνα: Λεπτομέρεια πίνακα του Ολλανδού ζωγράφου Ρέιερ Τζάκομπς βαν Μπλούμεντελ του 1675 που δείχνει την Ξανθίππη να καταβρέχει τον Σωκράτη (Στρασβούργο. Μουσείο Καλών Τεχνών)