“Ιt’s all Greek to me”. Πώς βγήκε στην Ευρώπη η φράση, που σημαίνει “δεν κατάλαβα τίποτα”. Ο ρόλος του Σέξπηρ

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Όταν διάφοροι δυτικοευρωπαϊκοί λαοί θέλουν να πουν ότι κάτι τους είναι δυσνόητο χρησιμοποιούν την έκφραση its all Greek to me,  «ακούγεται σαν (ή είναι) ελληνικά», δηλαδή “δεν καταλαβαίνω τίποτα”. Αν και οι ρίζες της έκφρασης ανήκουν στο Μεσαίωνα φαίνεται ότι η σύγχρονη εκδοχή ξεκίνησε στην Αγγλία κατά τον 16^ο αιώνα και ίσως από εκεί να διαδόθηκε σε κάποιες από τις χώρες που την υιοθέτησαν. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε ο Σαίξπηρ που περιέλαβε τη φράση σ’ ένα από τα πιο διάσημα έργα του.

“Είναι ελληνικά…“

Σήμερα στα Αγγλικά, Ολλανδικά, Νορβηγικά, Σουηδικά, Πορτογαλικά και κάποιες άλλες δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχει η έκφραση «ακούγεται σαν (ή είναι) ελληνικά» για να υποδηλωθεί ότι κάτι είναι δυσνόητο. Η έκφραση δεν είναι υποτιμητική για τα ελληνικά και τους Έλληνες. Υποδηλώνει απλά ότι είναι μία δύσκολη γλώσσα ή κάποια φράση είναι δυσνόητη ως προς το περιεχόμενο, π.χ ένας ιατρικό όρος. Είναι παρόμοια με την έκφραση «Είναι κινέζικα» που χρησιμοποιείται στη σύγχρονη Ελλάδα και πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Δεν είναι σίγουρο πότε η έκφραση για τα ελληνικά ξεκίνησε. Υπάρχει μία μεσαιωνική λατινική έκφραση «Graecum est, non legitur», δηλαδή, «είναι ελληνικά, δεν μπορεί να διαβαστεί». Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι η έκφραση έχει τις ρίζες της στη ρωμαϊκή εποχή. Τότε στις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η πιο διαδεδομένη γλώσσα ήταν τα ελληνικά.

Όμως στις δυτικές επαρχίες κυριαρχούσαν τα λατινικά. Με την εξαίρεση των Ρωμαίων αριστοκρατών που γνώριζαν ελληνικά, η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων των δυτικών επαρχιών είχαν άγνοια των ελληνικών. Έτσι δεν αποκλείεται η έκφραση να ξεκίνησε όταν κάποιος απ’ αυτούς πήρε κάποιο μήνυμα στα ελληνικά.

Μεσαιωνική έκφραση

Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι η έκφραση ανήκει στο Μεσαίωνα και δεν έχει σχέση με τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Για πολλούς αιώνες μετά το τέλος της αρχαιότητας στη Δύση, ελάχιστοι γνώριζαν ελληνικά. Αυτό ίσχυε ακόμη και για τους πνευματικούς ανθρώπους που ήταν σχεδόν όλοι κληρικοί.

Έτσι και οι γραφείς που στη μεσαιωνική περίοδο αντέγραφαν στα μοναστήρια της Δυτικής Ευρώπης χειρόγραφα με κείμενα συγγραφέων της λατινικής γραμματείας όταν συχνά εύρισκαν παραθέματα στα ελληνικά, όχι μόνο δεν καταλαβαίναν τι έλεγαν αλλά δυσκολεύονταν και να τα αντιγράψουν.

Έτσι στο περιθώριο της σελίδας του βιβλίου όπου έκαναν την αντιγραφή σημείωναν «είναι ελληνικά, δεν μπορεί να διαβαστεί».

Με τον τρόπο αυτό δικαιολογούνταν στους αναγνώστες τους αλλά και στον υπεύθυνο μοναχό που επέβλεπε την αντιγραφή των κειμένων.

Εκεί βέβαια που σήκωναν ψηλά τα χέρια ήταν στην εξαιρετικά σπάνια περίπτωση που θα τύχαινε να αντιγράψουν κάποιο χειρόγραφο που ήταν της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Διάδοση των ελληνικών

Αν και πάντα υπήρχαν μορφωμένοι, μόλις τον 14^ο και κυρίως τον 15^ο αιώνα, τα ελληνικά αρχίζουν να διαδίδονται στη Δυτική Ευρώπη ως γλώσσα των πνευματικών ανθρώπων.

Αυτό οφειλόταν στους λόγιους που εγκατέλειψαν το Βυζάντιο εξαιτίας της Άλωσης και εγκαταστάθηκαν κυρίως σε πόλεις της Ιταλίας.

Μαζί τους είχαν χειρόγραφα έργα της ελληνικής γραμματείας τα οποία χρησιμοποιούσαν στο πλαίσιο των μαθημάτων που παρέδιδαν σε αριστοκράτες. Έτσι τα ελληνικά έγιναν και πάλι μία διαδεδομένη γλώσσα.

Τα ελληνικά στην Αγγλία

Στην Αγγλία τον 16^ο αιώνα υπήρξε ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα. Ο βασικός λόγος είχε να κάνει με την απόφαση του Ερρίκου Η΄ (1509-1547) να γίνει ο ίδιος επικεφαλής της Αγγλικανικής Εκκλησίας αντί για τον Πάπα. Οι Άγγλοι άρχισαν να μελετούν τη Βίβλο στο ελληνικό πρωτότυπο αντί για τα λατινικά. Για το λόγο αυτό ξεκίνησε η εκμάθηση των ελληνικών και μάλιστα στη μορφή που γράφηκαν τα Ευαγγέλια (Κοινή).

Δεν είναι τυχαίο ότι όταν μετά το θάνατο του Ερρίκου Η΄ ο καθολικισμός επανήλθε στην Αγγλία για λίγα χρόνια όταν βασίλισσα έγινε η κόρη του Μαρία Α΄ (1553-1558). Οι δάσκαλοι των ελληνικών καταδιώχτηκαν και κάποιοι κάηκαν στην πυρά ως αιρετικοί.

Όμως, στη συνέχεια, η Ελισάβετ Α΄ (1558-1603) επανέφερε στην Αγγλία τον προτεσταντισμό και μαζί του τη διδασκαλία των Ελληνικών. Μάλιστα, και η ίδια γνώριζε ελληνικά και μελετούσε τη Βίβλο στο πρωτότυπο.

Δυσνόητη γλώσσα

Όμως, η εκμάθηση των ελληνικών στην Αγγλία τον 16^ο αιώνα ήταν περιορισμένη σ’ ένα μικρό κύκλο της αριστοκρατίας. Η συντριπτική πλειοψηφία των Άγγλων δεν μπορούσε ούτε καν να ξεχωρίσει τα γράμματα. Γι’ αυτούς η γλώσσα ήταν σεβάσμια, καθώς τα ιερά κείμενα του χριστιανισμού είχαν γραφεί σε αυτή, αλλά ταυτόχρονα μυστηριώδης.

Έτσι στην Αγγλία άρχισε να διαδίδεται η φράση «είναι όλα ελληνικά για μένα»  («That’s all Greek to me») για να υποδηλωθεί ότι κάτι ήταν δυσνόητο επειδή είχε υπερβολική χρήση ορολογίας, διαλέκτου, μαθηματικών, επιστήμης ή συμβόλων.

Ουίλιαμ Σαίξπηρ

Παρόλο που η έκφραση φαίνεται ότι ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Αγγλία τον 16^ο αιώνα, ήταν πολύ πιθανό ότι θα έσβηνε στη συνέχεια. Αυτό δεν έγινε χάρις στον Ουίλιαμ Σαίξπηρ καθώς το 1599 τη χρησιμοποίησε στην τραγωδία του «Ιούλιος Καίσαρας». Με τον τρόπο αυτό η έκφραση έγινε κτήμα και των επόμενων γενιών των Άγγλων μέχρι και σήμερα.

Είναι πιθανό στη νεότερη εποχή, οι δυτικοευρωπαϊκοί λαοί να υιοθέτησαν την έκφραση από τους Άγγλους και να μην ήταν κατάλοιπο του μεσαίωνα.

Δείτε εδώ ένα απόσπασμα από το βρετανικό σήριαλ “Blackadder” (“Μαύρη Οχιά”) του ΒΒC με πρωταγωνιστή τον Ρόαν Άτκινσον όπου σατιρίζεται η χρήση της φράσης «ακούγεται σαν (ή είναι) ελληνικά».