“Ή σφουγγάρι ή τομάρι!”. Το τρομερό δίλημμα των σφουγγαράδων που αποδεκατίστηκαν από τη νόσο των δυτών. Το ανάθεμα των γυναικών

Το σφουγγάρι υπήρξε η σημαντικότερη πηγή εισοδήματος για το νησί της Καλύμνου που μπόρεσε να βγει από την ανέχεια. Ταυτόχρονα όμως έφερε και δυστυχία, καθώς το σκάφανδρο έκρυβε θανατηφόρες παγίδες.

Το σκάφανδρο μπήκε στη ζωή των σφουγγαράδων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Θεωρήθηκε επανάσταση για τους βουτηχτάδες, που εγκατέλειψαν τον παραδοσιακό τρόπο κατάδυσης με την αναπνοή, και πολλαπλασίασε τα αλιεύματα από τον βυθό των θαλασσών.

Μαζί όμως με το “μηχάνημα”, όπως το αποκαλούσαν τότε οι ντόπιοι, ήρθαν και τα ατυχήματα και η λεγόμενη “νόσος των δυτών”, η οποία εξελίχθηκε σε μάστιγα. Το νησί γέμισε παράλυτους και εκατοντάδες οικογένειες θρήνησαν νεκρούς.

Οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζαν οι γυμνοί δύτες

Για τους Καλύμνιους το “κυνήγι” των περιζήτητων σφουγγαριών δεν ήταν μόνο τρόπος βιοπορισμού, αλλά και μια επικίνδυνη αποστολή, την οποία μόνο οι ικανοί και τολμηροί μπορούσαν να φέρουν σε πέρας.

Μέχρι την έλευση του σκάφανδρου, τη δεκαετία του 1860, οι δύτες βουτούσαν στη θάλασσα γυμνοί.

Το μοναδικό εφόδιό τους ήταν η αντοχή των πνευμόνων τους και η σκανδαλόπετρα, μια πεπλατυσμένη πέτρα ή ένα κομμάτι μάρμαρο βάρους 15 κιλών, πάνω στην οποία άνοιγαν μια τρύπα, για να περάσουν το σχοινί.

Ουσιαστικά, οι γυμνοί Καλύμνιοι δύτες έπαιζαν τη ζωή τους “κορώνα γράμματα”, καθώς ήταν εκτεθειμένοι σε επιθέσεις καρχαριών και στη λεγόμενη “νόσο των γυμνών σπογγαλιέων”.

“Ένας γυμνός δύτης μπορούσε να κάνει ακόμη και 15 βουτιές την ημέρα“, σύμφωνα με τον Ιωάννη Πατέλλη, επίτιμο πρόεδρο του Αναγνωστήριου Καλύμνου “Αι Μούσαι“.

Σκάφανδρο, παγίδα θανάτου και εργαλείο πλούτου

Τα σκάφανδρα επέτρεψαν τη μεγαλύτερη παραμονή στο βυθό, την αύξηση της συγκομιδής σφουγγαριών και, κατ’ επέκταση, τη μεγιστοποίηση των εσόδων. Η γυμνή κατάδυση σχεδόν εξαφανίστηκε και η σπογγαλιεία μετατράπηκε από εποχική δραστηριότητα σε μόνιμη απασχόληση.

Χάρη στο σκάφανδρο, η Κάλυμνος γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, η οποία συνοδεύτηκε από αύξηση του πληθυσμού, όπως ανέφερε στη “ΜτΧ” ο Παναγιώτης Πιζάνιας:

“Ο πλούτος που έφερνε το σφουγγάρι στο νησί οδήγησε τους πάντες προς τη θάλασσα. Χρειαζόταν ένα καλό λιμάνι, οπότε άρχισε να χτίζεται το σημερινό λιμάνι της Πόθιας και εκτός από τα σπίτια, τα αρχοντικά, τις εκκλησίες και τα σχολεία, στα οποία επένδυαν οι σπογγέμποροι, χτίστηκαν και σημαντικά δημόσια κτίρια.

Η ανάπτυξη της σπογγαλιείας έφερε ξενιτεμένους Καλύμνιους πίσω στο νησί , αλλά και κατοίκους των γύρω άγονων νησιών. Μέσα σε λιγότερο από 20 χρόνια, ο πληθυσμός του νησιού πενταπλασιάστηκε από τους 5.000 στους 25.000 κατοίκους“.

Παρ’ όλ’ αυτά, αμέτρητοι σφουγγαράδες είτε πέθαναν είτε έμειναν παράλυτοι από τη νόσο των δυτών, η οποία προκαλείτο από την αύξηση των φυσαλίδων αζώτου στον οργανισμό, λόγω των μεταβολών της υδροστατικής πίεσης.

Οι άνδρες πάνω στο καΐκι μετρούσαν με μία κλεψύδρα το χρόνο που μπορούσε να παραμείνει ο δύτης στο νερό. Η επιστροφή στην επιφάνεια έπρεπε να γίνει στον σωστό χρόνο γιατί, αν γινόταν γρήγορα, ο δύτης θα πάθαινε θρόμβωση και θα έμενε παράλυτος.

Όταν οι δύτες ανέβαιναν στο καΐκι, τους έδιναν να καπνίσουν ένα τσιγάρο, για να φανεί αν υπήρχε κάποια δυσλειτουργία. Την ίδια στιγμή, υπήρχε πίεση και ανταγωνισμός.

Κάθε σπογγαλιευτικό σκάφος διέθετε πολλούς βουτηχτάδες, που καταδυόταν ο ένας μετά τον άλλο, αλλά υπήρχε μόνο ένα σκάφανδρο.

Έτσι ο μεγάλος χρόνος αποσυμπίεσης που επέβαλλε η ασφάλεια συχνά παραβιαζόταν. Ο δύτης δεν έπρεπε να αργήσει να ανέβει στην επιφάνεια, καθώς ο μεγάλος χρόνος ανάδυσης ήταν οικονομικά ασύμφορος.

“Έπρεπε ο επόμενος να πάρει τη σειρά, να φορέσει το σκάφανδρο, για να μπορέσει να κυλήσει η ροή της δουλειάς”. λέει στη “ΜτΧ” η Νίκη Σκυλλά, υπεύθυνη του λαογραφικού μουσείου “Καλύμνικο Σπίτι“.

Οι λόγοι που οδηγούσαν στο θάνατο ή την παράλυση

Οι θάνατοι και οι παραλύσεις αποδόθηκαν άλλοτε στην άγνοια των κανόνων αποσυμπίεσης και άλλοτε στην πλεονεξία, την ανυπακοή ή την απροσεξία των ίδιων των δυτών που καθυστερούσαν, όταν ο βυθός ήταν πλούσιος σε αλιεύματα.

Οι δύτες έκαναν λόγο για τη “μέθη του βυθού” που πάθαιναν, όταν αντίκριζαν πλούσιους σφουγγαρότοπους.

Αγνοώντας τα προειδοποιητικά χτυπήματα του κολαουζέρη, που χειριζόταν από το καΐκι το σκοινί και την αναπνευστική συσκευή, συνέχιζαν να μαζεύουν σφουγγάρια για πολύ περισσότερο χρόνο από τον προβλεπόμενο, ενώ κάποιοι έλυναν το σκοινί προκειμένου να ψαρέψουν, χωρίς ενόχληση, όσο μπορούσαν περισσότερο.

“Πολλές φορές ο σφουγγαράς έβλεπε τον τόπο κάτω γεμάτο σφουγγάρια και. αν ανέβαινε πάνω. ο επόμενος θα τα έπιανε. Έτσι συχνά έβγαζαν το σχοινί, ο από πάνω το καταλάβαινε και φώναζε δυνατά να το ακούσει όλο το πλήρωμα: “Φόρα κολαούζο!”. Αυτό σήμαινε ότι ο δύτης στο βυθό έχει πάρει την ευθύνη της κατάδυσης και έχει φύγει η ευθύνη από πάνω του“, εξηγεί η κ. Σκυλλά.

Όπως επιβεβαίωσε ο βετεράνος Καλύμνιος δύτης, Παντελής Γεωργαντής στη “ΜτΧ“, δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις που οι καπετάνιοι πίεζαν ή εξαπατούσαν τους δύτες ως προς το ακριβές βάθος και τον χρόνο παραμονής τους στον βυθό.

Ο Παντελής Γεωργαντής, μίλησε στον Χρίστο Βασιλόπουλο για το περιστατικό που του προκάλεσε παράλυση στα πόδια:

“Δούλευα σε μία ξέρα μακριά από τη στεριά. Τα πιο ρηχά ήταν 40 μέτρα.  Όταν πέρασε ο χρόνος μας, ανέβηκα στη στάση αποσυμπίεσης και ο ρυθμιστής από το καΐκι έριξε τη σκανδαλόπετρα, που έπρεπε να την κρατά ψηλά ένα μπαλόνι.

Σε εκείνο το σημείο κρατήθηκα για να κάνω την αποσυμπίεση. Είχα στα χέρια μου το ρολόι και το βυθόμετρο και ανάλογα με τις ενδείξεις θα ανέβαινα σιγά σιγά στην επιφάνεια. Ο ρυθμιστής όμως είχε το μπαλόνι πάνω, δεν το είχε αφήσει να είναι ελεύθερο! 

Έκανε μπροστά το καΐκι, και τότε έκανα απευθείας ανάδυση. Αισθάνθηκα να καίγονται οι πνεύμονές μου.

Ήμουν στα 65 μέτρα, έπρεπε να κάνω το λιγότερο 3-4 ώρες αποσυμπίεση. Εγώ βγήκα σε μηδέν χρόνο.

Στη συνέχεια καταδύθηκα στα έξι μέτρα, κοντά στη στεριά, έπιασα μία πέτρα και κάθισα εκεί. Περίμενα να πεθάνω, αλλά κάθε δευτερόλεπτο που περνούσε, έλεγα “Άντε, μάλλον υπέρ μου είναι”“.

“Ή σφουγγάρι ή τομάρι!”

Στα τέλη του 19ου αιώνα, η κατάσταση με τη νόσο των δυτών έφτασε στο απροχώρητο. Κάθε σπίτι, κάθε οικογένεια γνώρισε τουλάχιστον μία απώλεια ή αναπηρία. Παντού έβλεπε κανείς μαυροφορεμένες γυναίκες.

Για τους δύτες που δεν μπορούσαν να κινηθούν ούτε με μαγκούρα, η ζωή γινόταν δραματική. Το ίδιο και για τις γυναίκες τους που αναγκάζονταν να μένουν κλεισμένες στο σπίτι και να τους φροντίζουν.

Οι γυναίκες των σφουγγαράδων αποκαλούσαν το σκάφανδρο “φόρεμα του θανάτου” και απαίτησαν την κατάργησή του.

Το ζήτημα έμεινε γνωστό ως “σπογγαλιευτικό ζήτημα” και κορυφώθηκε από το 1890 και μετά. Την περίοδο εκείνη οι νεκροί δύτες από Κάλυμνο, Σύμη, Χάλκη, Καστελόριζο, Ρόδο, Μοσχονήσια, Ύδρα, Αίγινα και Τρίκερι έφτασαν τους 100 – 150 τον χρόνο.

Οι Καλυμνιώτισσες δεν ήταν μόνο προετοιμασμένες για το ενδεχόμενο να μείνουν χήρες. Επωμίζονταν επίσης όλο το βάρος της ανατροφής των παιδιών και τις αγροτικές δουλειές στο διάστημα που οι άνδρες έλειπαν στα καΐκια.

Στο νησί σημειώθηκαν ταραχές, καθώς οι γυναίκες έριξαν ανάθεμα στο σκάφανδρο και έσπασαν τις καταδυτικές στολές. Υπήρχαν μητέρες που, για να γλιτώσουν τα παιδιά τους από τις καταδύσεις με τα σκάφανδρα, τα έστειλαν στη Ρωσία να γίνουν τσαγκάρηδες.

Η αναταραχή έφερε προσωρινό αποτέλεσμα, αλλά όταν η παραγωγή έπεσε και τα κέρδη μειώθηκαν, οι δύτες αποφάσισαν να ξαναφορέσουν τα σκάφανδρα.

Έτσι προέκυψε και η φράση “Ή σφουγγάρι ή τομάρι!“, που σήμαινε ότι ή θα έβγαζες σφουγγάρια από τον βυθό για να ζήσεις ή θα πέθαινες από την ανέχεια.

“Οι κίνδυνοι από τις παρατεταμένες καταδύσεις σε μεγάλα βάθη, οι παραλύσεις και οι αιφνίδιοι θάνατοι μπορεί να προέκυπταν από την άγνοια ή την απόκρυψη των κανόνων αποσυμπίεσης, ουσιαστικά όμως επιβάλλονταν από την ανάγκη“, συμπεραίνει η καθηγήτρια εθνολογίας, Ευδοκία Ολυμπίτου.

Το κείμενο αποτελεί τμήμα της μεγάλης έρευνας της “Μηχανής του Χρόνου” σχετικά με την ιστορία των σφουγγαράδων της Καλύμνου, που προβλήθηκε στο Cosmote History και μπορείτε να το παρακολουθήσετε στην υπηρεσία on demand. Δείτε εδώ το τρέιλερ του επεισοδίου.