“Φτύσε τον κόρφο σου”. Η έκφραση για την γλωσσοφαγιά και το κακό μάτι προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Τι σημαίνει

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Μία περίεργη συνήθεια που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν να φτύνουν τον κόρφο τους τρεις φορές. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι απέτρεπαν τη βασκανία, κυρίως με τα λόγια, αυτό που οι νεοέλληνες αποκαλούν «γλωσσοφαγιά».

Άλλωστε, η λέξη «βασκανία» βγαίνει από το ρήμα «βασκαίνω», που σημαίνει «σκοτώνω με τα λόγια», και που είναι σύνθετη λέξη από τα ρήματα «βάζω», δηλαδή «μιλώ», και «καίνω», δηλαδή «σκοτώνω». Η αρχαία αυτή συνήθεια έφθασε μέχρι και τους σύγχρονους Έλληνες.

Αν και σήμερα είναι σπανιότερο κάποιος να φτύσει τον κόρφο του, η αντίστοιχη έκφραση είναι πολύ διαδεδομένη.

Αρχαίοι και «κακό μάτι»

Εκτός από τη βασκανία-«γλωσσοφαγιά», οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν και στο «κακό μάτι». Για το λόγο αυτό έβαζαν στα παιδιά τους μικρά ομοιώματα ματιών από γυαλί που πίστευαν ότι τα προστάτευαν. Όμως, αντίθετα με τους νεοέλληνες, μάλλον δεν έφτυναν για να αποτρέψουν το «κακό μάτι», όπως έκαναν για τη βασκανία.

Το φτύσιμο στην αρχαία Ελλάδα πιθανώς έχει τη ρίζα του στις αντισηπτικές ιδιότητες που διαθέτει το σάλιο.

Όπως γράφει η αρχαιολόγος Χριστίνα Μερκούρη στο συλλογικό έργο της Εφορίας Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών με τίτλο «Βάσκανος Οφθαλμός» (2010), οι μητέρες ή οι τροφοί όταν φοβούνταν για την υγεία του βρέφους, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του με σάλιο, χρησιμοποιώντας το μέσο δάκτυλο.

Επίσης όποιοι θεωρούσαν ότι είχαν ευτυχίσει τόσο ώστε να επισύρουν το φθόνο των θεών ή των ανθρώπων «εις κόλπον έπτυον», όπως έφτυναν και στον κόρφο τους όταν ήθελαν να προφυλαχθούν από τον κίνδυνο μολυσματικής ασθένειας ύστερα από συνάντηση με ασθενή.

Ο αγελαδάρης και η εταίρα

Υπάρχει μία αρχαιοελληνική φιλολογική πηγή που αναφέρει ότι ένα άτομο έφτυσε τρεις φορές τον κόρφο του για να διώξει κάτι κακό από πάνω του.

Ο ποιητής Θεόκριτος, που έζησε μεταξύ περίπου το 315 και το 240 π. Χ., στο έργο του “Ειδύλλια” και συγκεκριμένο σ’ ένα ειδύλλιο με τον τίτλο “Βουκολίσκος”, περιγράφει πως ένας αγροίκος γελαδάρης ερωτεύτηκε μια όμορφη εταίρα, την Ευνίκα.

Αυτή, όμως, απέρριψε τον έρωτά του όταν εκείνος προσπάθησε να τη φιλήσει. Του έδειξε την περιφρόνησή της βρίζοντάς τον και χαρακτηρίζοντας τον ως άσχημο και βρωμιάρη.

Μάλιστα, ο Θεόκριτος για να δείξει πόσο η Ευνίκα σιχαινόταν τον βουκόλο, μόλις απέκρουσε τον έρωτά του, έφτυσε τρεις φορές τον κόρφο της.

Έτσι ήθελε να του δείξει ότι η απόπειρά του να τη φιλήσει ήταν τόσο αποκρουστική που ισοδυναμούσε με βασκανία! (Θεόκριτος, Ειδύλλια, 6.14)

Αριστοτέλης: φτύσιμο κατά της βασκανίας

Αν και είναι η μοναδική αναφορά στην αρχαιότητα για «φτύσιμο στον κόρφο», πιστοποιεί τη χρήση της έκφρασης ήδη από την αρχή της ελληνιστικής εποχής. Είναι βέβαιο ότι θα αναφερόταν και σε άλλες αρχαίες πηγές που όμως δεν έχουν διασωθεί.

Μία ενδιαφέρουσα αναφορά στο φτύσιμο ως προστασία στη βασκανία, δίχως αναφορά σε κόρφο, γίνεται από τον Αριστοτέλη. Στο έργο του Περὶ ζῴων μορίοις, αναφέρει ότι το αρσενικό περιστέρι που έχει νεοσσούς τα φτύνει για να μην βασκαθούν!

Εκτός από τους Έλληνες, από τα αρχαία χρόνια ακόμη, οι Εβραίοι συνήθιζαν να διώχνουν το κακό φτύνοντας τρεις φορές. Όμως, δεν το έκαναν στον κόρφο τους αλλά καταγής δίπλα τους

Ποιος «φτύνει τον κόρφο του» σήμερα;

Ένας Έλληνας πολιτικός που συνηθίζει να φτύνει στον κόρφο του και μάλιστα δημοσίως είναι ο κ. Άδωνις Γεωργιάδης.  Έχουν καταγραφεί τουλάχιστον τρεις περιπτώσεις όπου στη διάρκεια τηλεοπτικών εκπομπών που μεταδίδονταν ζωντανά και ήταν προσκεκλημένος, ο κ. Γεωργιάδης ένιωσε την ανάγκη να φτύσει τον κόρφο του.

Πιο συγκεκριμένα, το έκανε το 2013 ως υπουργός Υγείας και το 2021 και 2022 ως υπουργός Ανάπτυξης. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις. ήταν η αντίδρασή του στην ερώτηση των δημοσιογράφων αν θα υπήρχε νέου λοκντάουν για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοϊού.

Στα ειρωνικά σχόλια που εισέπραξε στο διαδίκτυο για την ενέργειά του, ο κ. Γεωργιάδης απάντησε ότι πρόκειται για μία αρχαιοελληνική συνήθεια και παρέθεσε το στίχο από τα “Ειδύλλια” του Θεόκριτου με την αντίδραση της Ευνίκας στην ερωτική προσέγγιση του γελαδάρη.

Αρχική φωτογραφία: από το συλλογικό έργο της Εφορίας αρχαιοπωλείων και ιδιωτικών αρχαιολογικών συλλογών του ΥΠΠΟ με τίτλο «Βάσκανος Οφθαλμός». Έκδοση 2010