“Έχετε μισή ώρα για να σώσετε τη χώρα σας”! Το διπλωματικό θρίλερ στη Λωζάνη και η κόντρα Βρετανίας – Τουρκίας για τα πετρέλαια της Μοσούλης. Πως διαμορφώθηκαν τα ελληνοτουρκικά σύνορα. Νέα εκπομπή

Φεβρουάριος 1923. Λωζάνη, Ελβετία. Σε ένα δωμάτιο του ξενοδοχείου Beau Rivage στη Λωζάνη της Ελβετίας, είχαν συγκεντρωθεί ορισμένοι απ’ τους μεγαλύτερους διπλωμάτες της Ευρώπης.

Ήταν η μέρα που επρόκειτο να υπογραφεί η συμφωνία μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Τουρκίας, σχετικά με το ποια χώρα θα είχε τον έλεγχο της Μοσούλης, της πετρελαιοπαραγωγού περιοχής στο Ιράκ, η οποία είχε γίνει το μήλον της Έριδος για τις δύο χώρες.

Στο δωμάτιο βρίσκονταν τα επιτελεία και των δύο δυνάμεων. Επικεφαλής της βρετανικής αποστολής ήταν ο Λόρδος Κέρζον. Ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας και ένας από τους ισχυρότερους και ικανότερους διπλωμάτες της Ευρώπης. Επικεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας, ήταν ο Ισμέτ Πασάς. Αργότερα, έλαβε το επίθετο «Ινονού» προς τιμήν της νίκης του τουρκικού στρατού εναντίον των Ελλήνων το 1921, στην περιοχή Ινονού της Μικράς Ασίας.

Ήταν το δεξί χέρι του Κεμάλ Ατατούρκ. Ικανός στρατηγός, αλλά άπειρος στη διπλωματία. Στις 4 Φεβρουαρίου του 1923, καλούταν να υπογράψει μια συμφωνία που θα παραχωρούσε τη Μοσούλη και τα πετρέλαιά της στο Ιράκ, το οποίο ήταν τότε βρετανικό προτεκτοράτο.

Τα χαρτιά ήταν πάνω στο τραπέζι. Ο Κέρζον περίμενε. Ο Ισμέτ Ινονού δεν υπέγραφε. Η ώρα περνούσε μέχρι που ο Κέρζον σηκώθηκε όρθιος.

Έβγαλε το ρολόι απ’ την τσέπη του γιλέκου του, το κοίταξε και στράφηκε στον Ινονού: «Η ώρα είναι 8.25», του είπε, «Το τρένο μου για Λονδίνο φεύγει στις 9.10. Έχετε μισή ώρα για να σώσετε τη χώρα σας».

Ο Μεγάλος Ασθενής

Τον Νοέμβριο του 1922 άρχισαν στη Λωζάνη της Ελβετίας οι διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Τουρκίας, των γειτονικών χωρών της και των Μεγάλων Δυνάμεων, δηλαδή της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Οι διαπραγματεύσεις έγιναν σε μία περίοδο γεωπολιτικών αλλαγών κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκε και τη θέση της πήρε το σύγχρονο κράτος της Τουρκίας. Η σταδιακή παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξεκίνησε με την απώλεια εδαφών της στην Ευρώπη με τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 – 13, με τους οποίους τα σύνορα της Ελλάδα έφτασαν μέχρι και τη Μακεδονία.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία τάχθηκε με τις ηττημένες Κεντρικές Δυνάμεις, δηλαδή τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.

Η ήττα τους το 1917 επισφράγησε και τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1920 υπογράφτηκε η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία τα εδάφη της αυτοκρατορίας περνούσαν υπό τον έλεγχο των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η Ελλάδα κέρδισε τη Θράκη. Η Σμύρνη ανήκε ακόμα στην αυτοκρατορία, αλλά θα διοικούνταν από Έλληνα αρμοστή.

Δυστυχώς, ο θρίαμβος της Ελλάδας ήταν βραχύβιος. Τα ελληνικά στρατεύματα που αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη, τα οποία επρόκειτο να διαφυλάξουν την ελληνική διοίκηση της πόλης, ηττήθηκαν ολοκληρωτικά το καλοκαίρι του 1922. Τον Σεπτέμβριο, η Σμύρνη καταστράφηκε και εκατοντάδες χιλιάδες Ελλήνων των μικρασιατικών παραλίων κατέφυγαν στην Ελλάδα ως πρόσφυγες.

Η ήττα της Ελλάδας και η νίκη της Τουρκίας άλλαξαν τα δεδομένα. Το 1920 στις Σέβρες, η Τουρκία βρισκόταν στη χειρότερη δυνατή θέση ως ένας απ’ τους ηττημένους του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Το 1922 ήταν ανάμεσα στους νικητές. Η Συνθήκη των Σεβρών αναιρούνταν και στη θέση της, έπρεπε να υπογραφεί μία νέα συνθήκη ειρήνης που θα ανταποκρινόταν στη νέα θέση ισχύος της.

Οι πωλητές χαλιών…

Από νωρίς στη Λωζάνη φάνηκε ότι υπήρχε μεγάλη αντιπαλότητα μεταξύ Τουρκίας και Μεγάλης Βρετανίας.

Η Βρετανία, ως η ισχυρότερη χώρα της Ευρώπης, ανέλαβε εξ’ αρχής τα ηνία στις διαπραγματεύσεις, με τον Λόρδο Κέρζον να προεδρεύει των συζητήσεων και να διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο. Ωστόσο, η Τουρκία, με τον Ισμέτ Ινονού να εκπροσωπεί την κυβέρνηση του Κεμάλ Ατατούρκ, έφτασε στη Λωζάνη με τον αέρα του νικητή και με απαιτήσεις που ξεπερνούσαν κατά πολύ αυτά που ήταν διατεθειμένη να παραχωρήσει η Βρετανία.

Ο Λόρδος Κέρζον δεν μπορούσε να δεχτεί τέτοια συμπεριφορά. Σε πολλές επιστολές του ίδιου αλλά και της υπόλοιπη βρετανικής αντιπροσωπείας προς το Λονδίνο, ήταν εμφανής η αντιπάθεια που έτρεφε προς την τουρκική αντιπροσωπεία. Χαρακτήριζαν τους Τούρκους διπλωμάτες και κυρίως τον Ινονού ως ξεροκέφαλους, άξεστους, θερμόαιμους και παράλογους. Τους παρομοίαζαν ακόμα και με πωλητές χαλιών, που παζαρεύουν συνεχώς, αλλά μόλις δουν ότι η άλλη πλευρά δεν υποχωρεί, είναι διατεθειμένοι όχι μόνο να πουλήσουν το χαλί σε οποιαδήποτε τιμή, αλλά να πληρώσουν και για τη μεταφορά του στο σπίτι του αγοραστή.

Ο Ινονού είχε επίγνωση της διπλωματικής απειρίας του ίδιου και του τουρκικού επιτελείου. Είχε λάβει συγκεκριμένες και πολύ αυστηρές εντολές από την κεμαλική κυβέρνηση στην Άγκυρα και δίσταζε να δεχτεί οποιαδήποτε πρόταση που δεν τις ικανοποιούσε πλήρως, για να μην τον κατηγορήσουν ότι πρόδιδε τα τουρκικά συμφέροντα. Για να δικαιολογήσει την «ξεροκεφαλιά» του που τόσο εξόργιζε τους Βρετανούς, χρησιμοποιούσε τη βαρυκοΐα του.

Κάθε φορά που μιλούσε και γινόταν κάποια πρόταση που δεν τον ευχαριστούσε, έβγαζε το ακουστικό βαρυκοΐας του και προσποιούνταν πως δεν άκουγε.

Γι’ αυτό και ο Κέρζον συνήθιζε να λέει πως αν κάποιος μιλούσε στη πυραμίδα του Χέοπος στην Αίγυπτο, είχε περισσότερες πιθανότητες να λάβει απάντηση.

Η κόντρα μεταξύ Τουρκίας και Βρετανίας κορυφώθηκε τον Φεβρουάριο του 1923, όταν οι συζητήσεις επικεντρώθηκαν στο ζήτημα της Μοσούλης.

Καμία απ’ τις δύο χώρες δεν ήταν διατεθειμένη να χάσει τα πολύτιμα πετρέλαια της περιοχής. Είχαν προηγηθεί μήνες παρασκηνιακών συζητήσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων, της Τουρκίας, αλλά και των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι ΗΠΑ δεν είχαν ενεργό ρόλο στις διαπραγματεύσεις, αλλά ασχολήθηκαν μόνο με το να εξασφαλίσουν τα συμφέροντά τους στη Μοσούλη. Στις 4 Φεβρουαρίου επρόκειτο να υπογραφεί η τελική συμφωνία, που θα παραχωρούσε τα εδάφη στο Ιράκ, δηλαδή στη Βρετανία, η οποία είχε τότε τον έλεγχο της περιοχής.

Ο Κέρζον έδωσε στον Ινονού διορία τριάντα λεπτών για να υπογράψει. Τα λεπτά περνούσαν, αλλά ο Ινονού δεν υπέγραφε.

Είχε έρθει σε συνεννόηση με τους Αμερικάνους να μην υπογράψει τίποτα, μέχρι να εξασφαλιστούν τα αμερικανικά συμφέροντα.

Η διορία έληξε. Ο Ινονού δεν υπέγραψε και ο Κέρζον αναχώρησε για το Λονδίνο. Οι διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη διακόπηκαν για δύο μήνες.

Τον Απρίλιο οι αντιπροσωπείες επέστρεψαν στην Ελβετία για να ολοκληρώσουν τις διαπραγματεύσεις.

Η Συνθήκη της Λωζάνης υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου του 1923. Επισημοποίησε τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την ίδρυση του νέου τουρκικού κράτους, χάραξε τα νέα σύνορα της Τουρκίας με τους γείτονές της, διαμόρφωνε τις νέες οικονομικές σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρώπης, αλλά δεν όριζε το θέμα της Μοσούλης.

Ο Κέρζον και ο Ινονού δεν κατάφεραν να έρθουν ποτέ σε συμφωνία. Το ζήτημα της Μοσούλης διευθετήθηκε το 1926 από την Κοινωνία των Εθνών, η οποία παραχώρησε τη Μοσούλη στο Ιράκ.