“Αφήστε τα αντικαταθλιπτικά κι αρχίστε να τραγουδάτε”. Δόμνα Σαμίου, η Μικρασιάτισσα που διέσωσε την παράδοση με ένα κασετοφωνάκι

 «Το τραγούδι για μένα είναι η χαρά της ζωής. Το καλύτερο ψυχοφάρμακο. Αφήστε τα αντικαταθλιπτικά χάπια κι αρχίστε να τραγουδάτε και να χορεύετε!».

Η ελληνική παράδοση οφείλει πολλά στη Δόμνα Σαμίου. Χάρη στην τεράστια έρευνά της, πολλά δημοτικά τραγούδια καταγράφηκαν και διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Το έργο της έλαβε διεθνή αναγνώριση και οι ξένοι έμαθαν ότι «η ελληνική μουσική δεν είναι μόνο το μπουζούκι».

Η προσφυγιά των γονιών και τα Δεκεμβριανά

Η Δόμνα Σαμίου γεννήθηκε το 1928 σε μια παράγκα στην Καισαριανή. Οι γονείς της ήταν Μικρασιάτες. Η μητέρα της ήρθε στην Ελλάδα το 1922, ενώ ο πατέρας της δύο χρόνια αργότερα, διότι ήταν αιχμάλωτος.

«Ήταν τόσο ξαφνικά όλα που κανείς δεν πρόλαβε να πάρει τίποτα. Παράτησαν οι άνθρωποι τη ζωή τους και φύγανε για να σωθούν! Αφήσανε μπουγάδες στη μέση και φύγανε…

Η μάνα μου το μόνο που πήρε μαζί της φεύγοντας ήταν ένα χράμι, για να μπορεί όπου πηγαίνει να ‘χει κάτι να σκεπαστεί!», είχε πει η Σαμίου σε συνέντευξή της στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ».

Η πρώτη φορά που επισκέφτηκε την πατρίδα των γονιών της, η οποία απείχε 75 χιλιόμετρα από την Σμύρνη, ήταν το 1962. Ταξίδεψε μαζί με την Μάνια Σεφεριάδη, την ανιψιά του Σεφέρη.

Το 1941 στην Κατοχή, ο πατέρας της πέθανε από την πείνα. Την ίδια χρονιά, «η κυρία Ζάννου με πήρε στο σπίτι της στο Κολωνάκι, να τρώγω ένα πιάτο φαΐ για να μην πεθάνω κι εγώ, και βεβαίως να βοηθάω μέσα στο σπίτι».

Το 1944 πέθανε η 20χρονη αδερφή της από φυματίωση. Όταν ξέσπασαν τα Δεκεμβριανά, η Ζάννου πρότεινε στη Σαμίου να μείνει η μητέρα της μαζί τους. Έτσι κι έγινε.

Στις 24 Δεκεμβρίου, η Σαμίου παρατήρησε από το μπαλκόνι καπνό και κατάλαβε ότι προερχόταν από τη γειτονιά της. Όμως, ήλπιζε ότι μπορεί να έκανε λάθος.

«Την άλλη μέρα ήταν Χριστούγεννα και διαδόθηκε ότι ελευθερώθηκε η Καισαριανή. Λέω στη μάνα μου, “πάμε να δούμε τι γίνεται το σπίτι”». Η γειτονιά ήταν κατεστραμμένη, γεμάτη πτώματα.

«Θυμάμαι πρώτον την εικόνα, που μόλις στρίψαμε ένα δρομάκι που υπάρχει ακόμα, ήταν «τα χτιστά» τα λεγόμενα πιο πάνω από μας, και ήτανε μια τρύπα σ’ έναν τοίχο μάλλον από όλμο κι ήταν ένα καμιόνι της εθνοφρουράς, γεμάτο πτώματα, και βγάζαν εκείνη την ώρα με φορείο έναν ελασίτη προφανώς, δεν είχε στολή ο άνθρωπος, ήταν τα μαλλιά του κολλημένα από το αίμα και το χέρι του κοκαλιασμένο και τον πετάξανε πάνω στα άλλα πτώματα».

«Να είναι εκεί οι γειτόνισσες με τα κλάματα, σκυμμένες και να σκαλίζουν τις στάχτες… Να προσπαθείς να εντοπίσεις πού ήταν η παράγκα και πού η δική μου και πού η δική σου και πού του αλλουνού».

Τα ταξίδια με το μαγνητόφωνο

Τα ακούσματα που είχε από το σπίτι της ήταν η δημοτική και η ρεμπέτικη μουσική. Η Ζάννου την είχε ακούσει να τραγουδάει. Ήταν ο άνθρωπος που «κίνησε τα νήματα» για να γνωριστεί η 14χρονη Σαμίου με τον Σίμωνα Καρά, ο οποίος είχε σύλλογο και χορωδία. Έτσι, έγινε ο δάσκαλός της, τον οποίο είχε χαρακτηρίσει σταθμό στη ζωή της.

Από το 1954 έως το 1971, υπήρξε μουσικός παραγωγός στο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας. Στην άδειά της το καλοκαίρι, έπαιρνε ένα μαγνητόφωνο και ταξίδευε στην επαρχία. Πήγαινε στα καφενεία και κατέγραφε τους ντόπιους να τραγουδούν.

Παραιτήθηκε από το ΕΙΡ, γιατί «η κατάσταση με τη Χούντα ήταν ανυπόφορη. Τα πέταξα όλα στον αέρα. Συντάξεις, ταμεία, όλα». Τότε ήταν που ξεκίνησε να ασχολείται μόνο με την έρευνα.

Για τα δημοτικά τραγούδια είχε πει: «Δεν γραφόντουσαν πουθενά. Τραγουδιόντουσαν εκείνη την ώρα. Υπήρχαν άνθρωποι, όπως είναι σήμερα οι συνθέτες, που είχαν το θείο χάρισμα να βγάζουν μουσική».

«Βεβαίως υπήρχαν και οι μουσικοί που παίζανε! Πολλοί απ’ αυτούς είχαν το χάρισμα να βάζουν μουσική σε στίχους και άλλοι το αντίθετο… σε ήδη υπάρχουσες μουσικές να βάζουν στίχους! Υπάρχουν πολλά τραγούδια, κυρίως ριζίτικα και κλέφτικα, που πάνω στις ίδιες μελωδίες έβαζαν άλλους στίχους! Οι περισσότεροι απ’ αυτούς ήταν αγράμματοι… Αλλά είχαν διαθέσιμη ψυχή»

“Ό,τι τους συγκλόνιζε – έρωτας ήταν αυτό ή κάποιο άλλο γεγονός – το έκαναν τραγούδι”

Το 1981, ιδρύθηκε ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου (ΚΣΔΜ), ο οποίος λειτουργεί έως σήμερα, με σκοπό την διάσωση και την προώθηση της αυθεντικής παραδοσιακής μουσικής και την πραγματοποίηση εκδηλώσεων, μετά από επιστημονική μελέτη.

Η Σαμίου εξέδωσε δίσκους, οι οποίοι βρήκαν αναγνώριση πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας, σε Γαλλία και Σουηδία. Για 40 χρόνια, διοργάνωσε συναυλίες σε διάφορες χώρες του κόσμου, διαδίδοντας την ελληνική μουσική. Στο μεταξύ, συνεργάστηκε με μουσικούς, μουσικολόγους, λαογράφους και εθνομουσικολόγους.

Για το έργο της και την προσφορά της στην ελληνική παράδοση έλαβε πολλαπλές διακρίσεις. Το 2000, συνέβη μία από τις πιο σημαντικές στιγμές της καριέρας της, καθώς ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος της απένειμε το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα.

Τα αποκριάτικα τραγούδια

Σημαντικό μέρος της έρευνάς της είναι η καταγραφή των αποκριάτικων τραγουδιών, τα οποία χαρακτηρίζονται για την αθυροστομία τους. Μοιχεία, «παράνομες» σεξουαλικές σχέσεις και φαλλικά σύμβολα είναι μερικά από τα θέματα που πραγματεύονται, με εύθυμη και χιουμοριστική πάντα διάθεση.

«Δεν μου ήταν εύκολο, διότι υπήρξαν πουριτανικές αντιδράσεις. Ακόμα και επιστήμονες, θεωρούν ότι τα τραγούδια αυτά δεν πρέπει να ακούγονται. Και όμως, είναι τόσο φυσικά, όσο και αυτά του γάμου και της ξενιτιάς.», είχε πει σε συνέντευξη της στην Ελευθεροτυπία.

«Εκπληρούν κατ’ αρχήν μια ανάγκη παλιότερη απ’ την ντροπή. Την ανάγκη του εξευμενισμού της γης για να καρπίσει. Στη λαϊκή, ήδη όμως και από την αρχαία παράδοση, η γη ταυτίζεται με τη γυναίκα. Κι αυτό στα έθιμα είναι σαφές: στον Τύρναβο, ας πούμε, φτιάχνουν κάθε άνοιξη ξύλινα ομοιώματα φαλλών και τα χώνουνε στη γη, για να καρπίσουν, λένε, τα αμπέλια», συμπλήρωσε.

Μια εκπομπή του Γιώργου Παπαστεφάνου αφιερωμένη στη Δόμνα Σαμίου και στο δημοτικό τραγούδι το οποίο υπηρέτησε σε όλη τη διάρκεια της ζωής της. Το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει ένα μοναδικό ντοκουμέντο, με ιστορικό ενδιαφέρον, γυρισμένο το 1977:

Με πληροφορίες από το domnasamiou.gr

Πηγή αρχικής εικόνας: Δόμνα Σαμίου / Domna Samiou