Πρώτα τους καθησύχασαν, μετά τους πήραν τα λεφτά και στο τέλος τους έβαλαν στα φορτηγά. Το έγκλημα της “Εντελβάις” κατά των Εβραίων των Ιωαννίνων. Επέζησαν μόνο 163

«Μέσα σε λίγες ώρες η Κοινότητα των Εβραίων, βούλιαξε ακέρια. Με τη Συναγωγή της, τα μαγαζιά της, τους παράδες τους μαζωμένους πεντάρα – πεντάρα. Δεν έμεινε τίποτα. Η μικρή μας πόλη με πιασμένη την ανάσα άκουσε το σπαραγμό και τον θρήνο που υψώθηκε από τα οβραίικα…».

Με αυτά τα λόγια ο λογοτέχνης Δημήτρης Χατζής, στο βιβλίο του «Το τέλος της μικρής μας πόλης» περιέγραφε την τελική πράξη του σχεδίου εξόντωσης της παλιάς Ρωμανιώτικης Εβραϊκής κοινότητας, την 25η Μαρτίου 1944, από τους στρατιώτες της επίλεκτης Γερμανικής μεραρχίας Εντελβάϊς. Σχεδόν 2.000 Γιαννιωτοεβραίοι βρέθηκαν στο Άουσβιτς- Μπιρκενάου. Από αυτούς επέστρεψαν μόλις οι 163.

Η χειραγώγηση του εβραϊκού στοιχείου της πόλης των Ιωαννίνων ήταν στις άμεσες προτεραιότητες του διοικητής της μεραρχίας “Εντελβάις” Βάλτερ φον Στέτνερ. Η μεραρχία ήλεγχε όλη την Ήπειρο από το καλοκαίρι του 1943 και ήταν υπεύθυνη για τις σφαγές αμάχων στη Μουσιωτίτσα, στους Λιγκιάδες, το Κομμένο Άρτας, τη σφαγή των προκρίτων στην Παραμυθιά και της ιταλικής μεραρχία Ακούι στην Κεφαλλονιά.

Ο φον Στέτνερ, ο διοικητής της μεραρχίας Εντελβάις, παραπλάνησε τον Σαμπιθά Καμπιλή, ο οποίος παρασκηνιακά ήταν ο ηγέτης της κοινότητας. Ζητούσε ως ανταλλάγματα, λεφτά, χρυσές λίρες, χρυσαφικά, ακόμα και προϊόντα, λέγοντάς μάλιστα ότι οι Γερμανοί δεν θα κάνουν στα Γιάννενα ό,τι έκαναν στην Θεσσαλονίκη.

Ο Καμπιλή ήταν πλούσιος έμπορος και είχε σχέσεις τόσο με τον εμπορικό κόσμο της πόλης, όσο και με τις τοπικές αρχές. Πίστεψε ότι μπορούσε να εξαγοράσει τη ζωή και την ελευθερία της εβραϊκής κοινότητας, παρά την ανησυχία που εξέφραζε το 5μελες Δ.Σ της Εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων, με πρόεδρο το γιατρό Μωυσή Κοφίνα.

Οι Γιαννιώτοεβραίοι έδωσαν στους Γερμανούς ό,τι ζητούσαν, ακόμα και τιμαλφή και αρχαιότητες. Ο ίδιος ο Καμπιλή έστειλε στην Αθήνα, όπου είχε αποθήκη προϊόντων, έναν ανιψιό του για να φέρει ένα φορτηγό πράγματα για τους Γερμανούς, ώστε να μην πειράξουν την κοινότητα. Στην Άρτα, οι Γερμανοί σταμάτησαν το φορτηγό, σκότωσαν τον ανιψιό και κατάσχεσαν όλα τα προϊόντα. Παρ΄όλα αυτά, ο Σαμπιθά Καμπιλή, εξακολούθησε να πιστεύει τις διαβεβαιώσεις του Στέτνερ και να καθησυχάζει την εβραϊκή κοινότητα. Έτσι και τα μέλη της δεν ανησυχούσαν και παρέμεναν στα Γιάννενα.

Τα πρώτα χτυπήματα των Γερμανών

Τα πρώτα μεμονωμένα χτυπήματα των Ναζί είχαν αρχίσει από το καλοκαίρι του 1943. Στις 28 Ιουλίου συνελήφθησαν τρεις εβραίοι έμποροι με την κατηγορία: «Υποψία για υποστήριξη συμμοριών και κατοχή εχθρικού προπαγανδιστικού υλικού». Ήταν ο Νισήμ Μπατής, 62 χρόνων, ο Iωσήφ Πέπο Μπατής, 29 χρόνων και γαμπρός του Νισήμ, ο Ααρών Λεβί, 35 χρόνων, φίλος της οικογένειας από τα Τρίκαλα και ο Βασίλειος Βακαλόπουλος. Πλήρωσαν με τη ζωή τους τη βοήθεια στην αντίσταση.

Αφού βασανίστηκαν απάνθρωπα στα υπόγεια της Ζωσιμαίας Σχολής, μαζί με έναν ακόμα όμηρο, τον δάσκαλο Γρηγόρη Τσίτο από τη Χίνκα, μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης μελλοθανάτων «Παύλος Μελάς» στη Θεσσαλονίκη. Όμως, καθ’ οδόν προς τη Φλώρινα, απαγχονίστηκαν από τους Ναζί, στις 9 Αυγούστου 1943, στο χωριό Κλαδοράχη, μαζί με άλλους 15 ομήρους.

Η απογραφή του εβραϊκού πληθυσμού

Ο Στέντνερ διέταξε την απογραφή του πληθυσμού, ώστε να ξέρει ποιοι είναι Εβραίοι και ποιοι Χριστιανοί. Για τον σκοπό αυτό επιτάχθηκε το Εβραϊκό Γηροκομείο, που χρησιμοποιήθηκε ως γραφείο καταγραφής όλων των Γιαννιωτών Εβραίων της πόλης. Η απογραφή ήταν λεπτομερής, με ονομαστικούς καταλόγους όλων των μελών του εβραϊκού πληθυσμού πάνω από 12 ετών.

Τα περισσότερα εβραϊκά σπίτια βρίσκονταν μέσα και γύρω από το Κάστρο. Πριν από την απογραφή του πληθυσμού, είχε γίνει και καταγραφή των εβραϊκών και χριστιανικών σπιτιών. “Τα χριστιανικά σπίτια, μέσα στο Κάστρο στην πόλης των Ιωαννίνων, ξεχώριζαν από τα εβραϊκά”, ανέφερε το 1942 ο γερμανός υπαξιωματικός της Λουφτβάφε στην Ελλάδα, Έρχαρτ Κέστνερ, στο βιβλίο προπαγάνδας, που είχε γράψει για λογαριασμό της Βέρμαχτ. «Στην παλιά πόλη υπάρχει ένα πραγματικό γκέτο. Όσοι Χριστιανοί μένουν εδώ, έχουν έναν άσπρο σταυρό βαμμένο με λαδομπογιά στην πόρτα τους. Τα παράθυρα είναι σαν μικρά κλουβιά, από πλέγμα στα οποία κάθονται παιδιά».

Οι Γερμανοί φυλακίζουν την ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας

Όπως και σε όλη την Ευρώπη, το σχέδιο ήταν πολύ καλά οργανωμένο και μεθοδικό. Αρχικά, καθησύχαζαν τον τοπικό πληθυσμό ότι δεν πρόκειται να συμβεί τίποτα σε αυτούς. Έπειτα, δημιουργούσαν προβλήματα ανάμεσα στην εβραϊκή κοινότητα και στην τοπική κοινωνία. Στη συνέχεια συνελάμβαναν τα πιο δραστήρια μέλη της ηγεσίας της κοινότητας, έτσι ώστε να μην έχει ηγετική ομάδα, η οποία θα μπορούσε να καθοδηγήσει τους ανθρώπους σε οδούς διαφυγής.

Στις 20 Φεβρουαρίου του 1944, παραμονή της επετείου απελευθέρωσης της πόλης των Ιωαννίνων από τον τουρκικό ζυγό, μέλη της ΕΠΟΝ τοποθέτησαν την ελληνική σημαία σε κεντρικά σημεία της πόλης. Στο ρολόι της κεντρικής πλατείας, ο Σπύρος Στατηράς, ο Γιάννης Γιάνναρης και ο Σόλων Κωνσταντινίδης. Μια άλλη ομάδα τοποθέτησε την ελληνική σημαία στο καμπαναριό της Αγίας Αικατερίνης. Ήταν ο Δημήτρης Κισκίνης, ο Νίκος Λαμπρίδης, ο Λευτέρης Παπαγγέλης, η Κατσουλίδη και ο Οικονομίδης.

Τρεις μέρες αργότερα, το βράδυ της 23ης Φεβρουαρίου, οι καταδρομείς της “Εντελβάις” άρχισαν να συλλαμβάνουν ύποπτους για κομμουνιστική δράση. Συνολικά, συνελήφθησαν 108 Γιαννιώτες πολίτες, μεταξύ των οποίων τα τέσσερα από τα πέντε μέλη του Δ.Σ της εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων: Τον Πρόεδρο Μωυσή Κοφίνα, γιατρό και τα μέλη Ερρίκο Λεβή, γιατρό και ανθυπολοχαγό του Ελληνικού Στρατού και τους εμπόρους Σέμο Κοέν και Λέοντα Μορδεχάι. Με αυτόν τον τρόπο απομόνωσαν την εβραϊκή κοινότητα της πόλης, φυλακίζοντας την ηγεσία της από τις 23 Φεβρουαρίου 1944 έως και την τραγική ημέρα του εκτοπισμού στις 25 Μαρτίου 1944.

Οι συλληφθέντες παραδόθηκαν στις 5 Μαρτίου 1944 στη «γερμανική υπηρεσία συγκέντρωσης αιχμαλώτων» και κλείστηκαν στα υπόγεια της Ζωσιμαίας Σχολής. Την επόμενη μέρα, 6 Μαρτίου 1944, η γερμανική διοίκηση της “Εντελβάις”, μεταβίβασε την υπόθεση στην δικαιοδοσία του ανώτερου διοικητή των SS και της Αστυνομίας, Βάλτερ Σίμανα, στην Αθήνα. Στο έγγραφο αναφερόταν ότι: «Για λόγους ασφαλείας κρίνεται απαραίτητη η εκτόπιση σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης, μέχρι το τέλος του πολέμου, των ατόμων που περιέχονται στην κατάσταση, πρόκειται για 4 Εβραίους και 23 λοιπούς κατοίκους Ιωαννίνων».

Το τελικό σχέδιο εξόντωσης

Τις μεταμεσονύκτιες ώρες του Σαββάτου της 25^ης Μαρτίου 1944, η γερμανική διοίκηση Ιωαννίνων πραγματοποίησε μυστική σύσκεψη με τους Διοικητές της Χωροφυλακής και τα τμήματα Ασφαλείας για τον τρόπο διεξαγωγής της επιχείρησης εκτοπισμού της Εβραϊκής Κοινότητας Ιωαννίνων. Η σύσκεψη αυτή καταγράφηκε σε χειρόγραφο κείμενο, για την εφημερίδα του ΕΑΜ.

Στις 3 το πρωί, μέσα στο χιονόνερο, οι Γερμανοί στρατιώτες της “Εντελβάις”, πλαισιωμένοι από άνδρες της Ελληνικής Χωροφυλακής, ακροβολίστηκαν στις Εβραϊκές συνοικίες και απέκλεισαν τους γύρω δρόμους. Σε ένα σκηνικό πανικού και αλλοφροσύνης, διέταξαν περίπου 2000 ανθρώπους να πάρουν μαζί τους έναν μπόγο με ελάχιστα υπάρχοντα και να συγκεντρωθούν στην πλατεία Μαβίλη, στην Λίμνη. Ανάμεσα τους γυναικόπαιδα, ηλικιωμένοι, άρρωστοι, λεχώνες, έγκυες και νεογνά.

Ως τις 8 το πρωί, οι Γιαννιώτες Εβραίοι στοιβάχτηκαν απάνθρωπα σε 80 φορτηγά αυτοκίνητα. Οι μελλοθάνατοι ταξίδεψαν σε ανοιχτά αυτοκίνητα, μέσα σε χιόνι, για τα Τρίκαλα μέσω Κατάρας. Αφού διανυκτέρευσαν σε ένα νεκροταφείο των Τρικάλων, την επόμενη μέρα οδηγήθηκαν σε παραπήγματα στη Λάρισα. Μετά από μερικές μέρες, αφού οι Γερμανοί συγκέντρωσαν και τους Εβραίους από τις γύρω περιοχές, τους επιβίβασαν σε καμιόνια και τους οδήγησαν στο Άουσβιτς – Μπίρκεναου στην Πολωνία. 

Από τους 2.000 Έλληνες Εβραίους των Ιωαννίνων, επέζησαν μόνο 163. Όσοι από αυτούς επέστρεψαν στα Γιάννενα βρήκαν τις περιουσίες τους λεηλατημένες από Γερμανούς και Έλληνες. Τα σπίτια τους είχαν καταληφθεί. Οι Γερμανοί πήραν ό,τι ήθελαν. Η καταλήστευση, «το πλιάτσικο» στις περιουσίες των εβραϊκών σπιτιών και μαγαζιών, πραγματοποιήθηκε αρχικά, από τους κοντινούς συνεργάτες των Γερμανών.

Τα συγκλονιστικά φωτογραφικά ντοκουμέντα

Η ανθρώπινη τραγωδία στις όχθες της Λίμνης των Ιωαννίνων καταγράφηκε από τον γερμανό στρατιώτη Wetzel, φωτογράφο του 690 λόχου Προπαγάνδας, του γερμανικού στρατού.

Πριν από μερικά χρόνια ο ιστορικός ερευνητής Αλέκος Ράπτης, σε συνεργασία με την εβραϊκή κοινότητα της Αμερικής και την εφημερίδα “Ηπειρωτικός Αγών” εντόπισε στα γερμανικά αρχεία τα φωτογραφικά ντοκουμέντα, που αποδεικνύουν το έγκλημα της “Εντελβάις” κατά των Εβραίων. Τα περισσότερα πρόσωπα στις φωτογραφίες πέθαναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ελάχιστοι σώθηκαν.

Πηγή φωτογραφιών: wikimediamtx commons. 

Διαβάστε επίσης: «Από τα Γιάννενα μας μετέφεραν στο Μπίρκεναου. Ήταν και η τελευταία φορά που είδα τους δικούς μου». Η 90χρονη Νίνα Νεγκρίν περιγράφει πως σώθηκε και μιλά για το σαμποτάζ που έκαναν Έλληνες κρατούμενοι στο Άουσβιτς…