Πότε εμφανίστηκαν τα πρώτα τουφέκια και κανόνια στην Ευρώπη. Η δράση των βυζαντινών “τούφακων” το 1453

Η μεγαλύτερη στρατιωτική καινοτομία που προέκυψε στη διάρκεια του Εκατονταετή Πολέμου (1337-1453) ήταν η χρήση πυροβόλων όπλων, κανονιών και μικρότερων τύπων που πυροδοτούνταν από μεμονωμένους στρατιώτες.

Τα τελευταία είναι και τα πρώτα τυφέκια στην ιστορία. Στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1453 οι Βυζαντινοί διέθεταν τυφέκια και τυφεκιοφόρους.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Τα πρώτα κανόνια στην Ευρώπη

Η πρώτη γνωστή αναφορά σ’ ένα μεγάλο πυροβόλο όπλο στην Ευρώπη χρονολογείται το 1322, και η πρώτη γνωστή εικόνα ενός τέτοιου όπλου στην Ευρώπη ήταν σ’ ένα χειρόγραφο του Ουόλτερ ντε Μιλεμέτε (Walter de Milemete) του 1326. Λέγεται ότι ο Εδουάρδος Γ΄, βασιλιάς της Αγγλίας, σε μία εκστρατεία του εναντίον της Σκωτίας το 1327 είχε μαζί του μερικά από τα πρώτα ευρωπαϊκά κανόνια.

Στη Μάχη του Κρεσύ το 1346, μία από τις πρώτες του Εκατονταετούς Πολέμου (1337-1453), έχουμε ασφαλείς πληροφορίες για τη χρήση κανονιών. Σ’ εκείνη τη μάχη τα τρία κανόνια των Άγγλων κατατρομοκράτησαν τους Γάλλους και τους βοήθησαν να κερδίσουν τη νίκη.

Από τότε και μετά, στις μεγάλες μάχες αυτού του πολέμου γνωρίζουμε ότι κανόνια διέθεταν τόσο οι Άγγλοι και οι Βουργουνδοί σύμμαχοί τους, όσο και οι Γάλλοι.

Η εμφάνιση του πυροβόλου χειρός

Αντίθετα με τα κανόνια, δεν αναφέρονται φορητά πυροβόλα ή «χειρός» (δηλαδή τουφέκια) σε μάχες του Εκατονταετούς Πολέμου στη διάρκεια του 14^ου αιώνα. Φαίνεται ότι αν και υπήρχαν ήδη κανόνια, η τεχνολογία δεν είχε προχωρήσει τόσο ώστε να υπάρχουν και μικρά πυροβόλα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τη μεγαλύτερη νίκη τους οι Άγγλοι εναντίον των Γάλλων στο Αζινκούρ το 1415  την πέτυχαν χάρη στα μεγάλα τόξα (longbow) που διέθεταν, όχι σε πυροβόλα.

Παρά ταύτα, από τις αρχές του 15^ου αιώνα έχουμε τις πρώτες αναφορές σε διάφορες πηγές για την ύπαρξη μικρών πυροβόλων που πυροδοτούνταν από μεμονωμένους στρατιώτες, όπως τα σημερινά τουφέκια.

Οι αναφορές είναι ωστόσο ελάχιστες και περιστασιακές. Λίγο πριν το 1420 οι πηγές δίνουν πιο αναλυτικές πληροφορίες για τα νέα αυτά όπλα.

Οι «κουλοβρίνες»

Αν και οι Γάλλοι δεν ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι να κατασκευάσουν φορητά πυροβόλα, στις αρχές του 15ου αιώνα ήταν αυτοί που κυρίως τα χρησιμοποιούσαν στη Γηραιά Ήπειρο. Έτσι επικράτησε η γαλλική λέξη για τα συγκεκριμένα πυροβόλα, «κουλοβρίνες» (coulovrines ή coulevrines), από το «coluber» που σημαίνει φίδι στα λατινικά. Το όνομα παραπέμπει στο σχήμα τους που έμοιαζε με του φιδιού, αλλά και γιατί όπως εκείνο έπλητταν τον εχθρό με το μπροστινό τους μέρος.

Η κουλοβρίνα ήταν ένας μακρύς λεπτός σιδερένιος ή μπρούντζινος σωλήνας. Ο στρατιώτης τοποθετούσε μέσα από την κάνη την πυρίτιδα και το μολυβένιο βλήμα. Στο πίσω μέρος υπήρχε μία τρύπα στην οποία γινόταν η πυροδότηση με πυρακτωμένο σίδηρο ή φυτίλι.

Ήταν τα πρώτο τουφέκι στην ιστορία!

Αν και επρόκειτο για επανάσταση στην πολεμική τεχνολογία που έμελλε να αλλάξει για πάντα τη μορφή του πολέμου, οι κουλοβρίνες ήταν μάλλον πρωτόγονες κατασκευές. Δεν διέθεταν σκανδάλη και «κόκορα», στοιχεία που θα εμφανιστούν αιώνες αργότερα στα πυροβόλα χειρός.

Ένα γαλλικό έγγραφο του 1420 δείχνει ότι οι κουλοβρίνες χρησιμοποιούνταν ήδη από τους Γάλλους.

Ανήκαν σε δύο κατηγορίες: Στην πρώτη ήταν μικρά όπλα που ο στρατιώτης πυροδοτούσε όρθιος και έπαιρναν ένα μολυβένιο βλήμα κάθε φορά. Στη δεύτερη κατηγορία ήταν πιο βαριά φορητά πυροβόλα. Οι στρατιώτες τα κρατούσαν και αυτά στα χέρια τους, αλλά τα πυροδοτούσαν αφού τα στήριζαν σ’ ένα είδος πατερίτσας.

Σε κάθε πυροδότηση έριχναν ταυτόχρονα δέκα ή περισσότερα μολυβένια βλήματα. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τα πρώτα «πολυβόλα»!

Οι κουλοβρίνες έφεραν επανάσταση στην πολεμική τακτική. Τα μολυβένια βλήματά τους μπορούσαν να διαπεράσουν τις πανοπλίες των ιπποτών. Επιπλέον, χτυπούσαν σε μεγαλύτερη απόσταση σε σχέση με το μακρύ τόξο των Άγγλων, που ήταν το πλέον φονικό όπλο της εποχής.

Πολιορκία της Ορλεάνης και γέννηση του ελεύθερου σκοπευτή

Αν και η υιοθέτηση των πυροβόλων «χειρός» στα τέλη της δεκαετίας του 1420 ήταν ακόμη σε πολύ περιορισμένη κλίμακα, έχουμε τις πρώτες αναφορές για τη χρήση τους από τους Γάλλους με θετικά αποτελέσματα γι’ αυτούς.

Μεταξύ 1428-1429, οι Άγγλοι πολιορκούσαν την Ορλεάνη, ενώ ο γαλλικός στρατός προσπαθούσε να τους εκδιώξει από εκεί ώστε να λυθεί η πολιορκία. Οι επιχειρήσεις αυτές είναι σήμερα γνωστές κυρίως γιατί ήταν η πρώτη μάχη όπου συμμετείχε η Ζαν ντ’ Αρκ (Ιωάννα της Λωρραίνης).

Η παρουσία της έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξύψωση του ηθικού των Γάλλων. Έτσι βοήθησε να πετύχουν την πρώτη σημαντική νίκη τους εναντίον των Άγγλων μετά το Αζινκούρ το 1415.

Όμως, είναι λιγότερο γνωστό ότι στο πλαίσιο των επιχειρήσεών τους στην Ορλεάνη οι Γάλλοι έκαναν την πρώτη γνωστή χρήση ελεύθερων σκοπευτών στην ιστορία.

Αυτοί υπήρξαν άκρως αποτελεσματικοί εναντίον των Άγγλων πολιορκητών της πόλης.

Η δράση του Ζεχάν

Οι χρονικογράφοι αναφέρουν ότι οι Γάλλοι είχαν στρατιώτες με κουλοβρίνες που χτυπούσαν τους Άγγλους πολιορκητές. Ένας μάλιστα από τους πρωτοπόρους ελεύθερους σκοπευτές λεγόταν Ζεχάν (Jehan). Αυτός είχε τελειοποιήσει την τεχνική να θερίζει τους Άγγλους με μία μεγάλη κουλοβρίνα που έπαιρνε πολλά μολυβένια βλήματα.

Σερνόταν σε μικρή απόσταση από ένα από τους πύργους όπου βρίσκονταν οι Άγγλοι. Εκεί παρίστανε το νεκρό. Όμως, όπως ήταν μπρούμυτα σημάδευε στο σημείο που ήταν μαζεμένοι πολλοί Άγγλοι στρατιώτες. Τότε πυροβολούσε και σκότωνε ή τραυμάτιζε αρκετούς απ’ αυτούς.

Οι χρονικογράφοι αναφέρουν -με δόση υπερβολής- ότι στους επτά μήνες που διήρκησε η πολιορκία της Ορλεάνης είχε σκοτώσει περισσότερους Άγγλους απ’ ότι όλοι οι υπόλοιποι Γάλλοι μαζί!

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι σκότωσε ακόμη και τον αντίπαλο διοικητή, Τόμας Μόντιγκιου (Thomas Montagu), Κόμη του Σώλσμπερυ. Μάλλον, όμως, αυτός σκοτώθηκε από το βλήμα γαλλικού κανονιού και όχι κολοβρίνας.

Μονομαχίες των πρώτων ελεύθερων σκοπευτών

Η κουλοβρίνα δεν υπήρξε αποκλειστικά όπλο των Γάλλων. Το 1430 στην πολιορκία της Κομπιέν, όπου η Ζαν Ντ’ Αρκ αιχμαλωτίστηκε, τόσο οι Γάλλοι όσο και οι Βουργουνδοί σύμμαχοι των Άγγλων χρησιμοποιούσαν κουλοβρίνες.

Έτσι έχουμε ουσιαστικά τις πρώτες μονομαχίες μεταξύ ελεύθερων σκοπευτών.

Ένας από τους υπερασπιστές της πόλης καταγράφει ότι υπήρχαν:

«[ένας] μεγάλος αριθμός μικρών μηχανών, που ονομάζονταν κουλοβρίνες, οι οποίες ήταν φτιαγμένες από μπρούντζο και οι οποίες εκτόξευαν μολύβδινες μπάλες… [οι οποίες] μπορούσαν να διαπεράσουν την πανοπλία που φορούσαν οι άντρες».

Οι κουλοβρίνες αποδείχθηκαν πολύ αποτελεσματικές σε πολιορκίες πόλεων, τόσο από τους επιτιθεμένους όσο και τους αμυνόμενους. Στα πεδία των μαχών, ωστόσο, τα όπλα αυτά είχαν ακόμη μικρή επίδραση καθώς οι χειριστές τους χρειαζόταν σχεδόν ένα λεπτό για να πυροβολήσουν ξανά.

Αρκεβούζια και μουσκέτα

Παρά τη διάδοση των κουλοβρίνων στην τελική φάση του Εκατονταετούς πολέμου, μέχρι το τέλος του 15^ου αιώνα σπάνιζαν στους ευρωπαϊκούς στρατούς. Θεωρούνταν δύσχρηστα όπλα και πανάκριβα, κυρίως εξαιτίας του κόστους της πυρίτιδας. Το τόξο παρέμενε το πιο κοινό επιθετικό όπλο.

Ωστόσο, η νέα τεχνολογία των τουφεκίων είχε έλθει να μείνει.

Σταδιακά, ο αριθμός των κουλοβρίνων μεγάλωνε. Παράλληλα, οι τύποι τους βελτιώνονταν, κυρίως κάνοντας την πυροδότησή τους πιο εύκολη και με ασφάλεια.

Έτσι εμφανίστηκαν πιο εξελιγμένοι τύποι πυροβόλων χειρός, όπως το «αρκεβούζιο» και αργότερα το «μουσκέτο».

Τον 16^ο αιώνα δημιουργήθηκαν οι πρώτες μονάδες που αποτελούνταν αποκλειστικά από στρατιώτες με τουφέκια, σηματοδοτώντας την αρχή του τέλους για το τόξο ως πολεμικό όπλο.

«Τούφακας» το 1453 στην Κωνσταντινούπολη

Είναι ενδιαφέρον ότι το 1453, στη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, κάποιοι από τους υπερασπιστές της είχαν κουλοβρίνες. Έτσι, παρά τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε ο τελευταίος αυτοκράτορας, Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, μπόρεσε να εντάξει στην άμυνα της Πόλης ακόμη και αυτά τα πανάκριβα όπλα που ήταν τότε στην αιχμή της τεχνολογίας.

Από τους ιστορικούς της Άλωσης, ο Δούκας μας δίνει τις περισσότερες λεπτομέρειες για τις βυζαντινές κουλοβρίνες. Τις καταγράφει ως «μολυβδόβουλα» και αναφέρει ότι έριχναν ταυτόχρονα μέχρι και δέκα μολυβένια βλήματα σε μέγεθος καρυδιού. Επρόκειτο δηλαδή για όπλα μεγάλου μεγέθους. Ο Χαλκονδύλης τα καταγράφει ως «τηλεβόλα», ο Φραντζής, «τηλεβολίσκοι», ενώ ο Μιχαήλ Κριτόβουλος ως «τούφακας». Η τελευταία λέξη είναι που θα επικρατήσει τελικά στα νεοελληνικά για τα όπλα αυτά.

Άρα, οι Βυζαντινοί το 1453, είχαν τυφέκια και τυφεκιοφόρους!

Εκτός όμως από τις μαρτυρίες των ιστορικών που έζησαν το γεγονός της Άλωσης, η χρήση φορητών πυροβόλων από τους υπερασπιστές μαρτυρείται και από μια μικρογραφία του Φλαμανδού καλλιτέχνη, Νταβίντ Αουβέρτ (David Aubert) του 1466.

Αν και η σκηνή που ζωγράφισε υποτίθεται ότι είναι η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, δείχνει ένα υπερασπιστή της πόλης να πυροβολεί από τα τείχη με μια κουλοβρίνα.

Το 1204 βέβαια δεν υπήρχαν τέτοια όπλα, και έτσι ο Αουβέρτ πρόσθεσε στο έργο του αυτή την -ετεροχρονισμένη- λεπτομέρεια έχοντας ως πηγή έμπνευσής του την Άλωση του 1453. Ας μην ξεχνάμε ότι ζωγράφισε τη μικρογραφία μόλις μία δεκαετία μετά το γεγονός, όταν λεπτομέρειές του ήταν ακόμη νωπές στους Ευρωπαίους.