Πως βρέθηκαν στην Αίγυπτο χαμένα έργα αρχαιοελληνικής γραμματείας. Μούμιες κροκόδειλων είχαν τυλιχθεί με παπύρους

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

Στα τέλη του 19^ου αιώνα έγινε γνωστό ότι στα κατάλοιπα μίας μικρής αρχαίας πόλης κοντά στο σύγχρονο χωριό Ουμ ελ Μπαραγκά (Umm -el-Baragat) του Φαγιούμ στη βόρεια Αίγυπτο, ντόπιοι εύρισκαν παπύρους με κείμενα στα αρχαία ελληνικά ή αιγυπτιακά.

Το όνομα της πόλης ήταν “Τεμπτούνις” και πιθανότατα ταυτιζόταν με τη Θεοδοσιούπολη της ύστερης αρχαιότητας.

Το 1899/1900 έγιναν αρχαιολογικές ανασκαφές στην αιγυπτιακή πόλη με την ελπίδα να βρεθούν εκεί πάπυροι με χαμένα έργα της ελληνικής γραμματείας. Πράγματι, αποκαλύφθηκαν ορισμένα. Όμως, οι περισσότεροι πάπυροι με ελληνικά κείμενα βρέθηκαν σε μία περίεργη πηγή, στις μούμιες «ιερών κροκοδείλων».

Η Τεμπτούνις στα πτολεμαϊκά χρόνια

Η Τεμπτούνις είχε αρχικά ιδρυθεί γύρω στο 1800 π. Χ.  από τον φαραώ Αμενεμχάτ Γ΄ της Δωδέκατης Δυναστείας. Στην Πτολεμαϊκή εποχή γνώρισε οικονομική ακμή και υπήρξε σημαντικό περιφερειακό κέντρο. Τότε ο ελληνικός πολιτισμός κυριαρχούσε εκεί, όπως και στην υπόλοιπη Αίγυπτο.

Στην Τεμπτούνις ανεγέρθηκαν ελληνικά δημόσια κτήρια και η πιο διαδεδομένη γλώσσα μαζί με τα αιγυπτιακά ήταν και τα ελληνικά της ελληνιστικής Κοινής.

Δεν χρησιμοποιούσαν ελληνικά μόνο οι Έλληνες που είχαν μεταναστεύσει στην Αίγυπτο επί των Πτολεμαίων αλλά και οι ντόπιοι Αιγύπτιοι. Αυτό συνεχίστηκε και μετά το 30 π. Χ. όταν αυτοκτόνησε η Κλεοπάτρα, τελευταία βασίλισσα των Πτολεμαίων και η Αίγυπτος πέρασε υπό την εξουσία των Ρωμαίων.

Οι πάπυροι της Αιγύπτου

Το ξηρό κλίμα της Αιγύπτου είναι ιδανικό για τη διατήρηση παπύρων, ειδικά σε κατάλοιπα που είχαν καλυφθεί από την άμμο της ερήμου. Αυτό συνέβη με την αρχαία πόλη Οξύρρυγχος όπου βρέθηκαν πολλοί πάπυροι με ελληνικά κείμενα, ανάμεσα στα οποία ήταν και πολλά φιλολογικά έργα που θεωρούνταν χαμένα.

Τα ερείπια της Τεμπτούνις είχαν επίσης καλυφθεί από την έρημο. Έτσι, η πληροφορία ότι εκεί ανευρίσκονταν πάπυροι έκανε τους λόγιους να ελπίζουν ότι θα εύρισκαν παπύρους που να συμπεριλάμβαναν και χαμένα έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας.

Ανασκαφές στην Τεμπτούνις

Δύο Βρετανοί παπυρολόγοι, ο Μπέρναρντ Πάιν Γκρένφελ και ο Άρθουρ Χαντ, κατάφεραν να εξασφαλίσουν χρηματοδότηση από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια για να κάνουν έρευνες στην Τεμπτούνις. Έτσι το χειμώνα του 1899-1900, πραγματοποίησαν τις πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές στην αρχαία αιγυπτιακή πόλη.

Καθώς η άμμος είχε προστατεύσει τα κατάλοιπά της, οι Γκρένφελ και Χαντ ανακάλυψαν όταν ήταν σε πολύ καλή κατάσταση.

Ανέσκαψαν ένα μεγάλο ναό της Πτολεμαϊκής εποχής αφιερωμένο σε μία ντόπια θεότητα, τον Σομπέκ, που στην Τεμπτούνις είχε το όνομα “Σοκνεμπτίνις” (Soknebtynis), που σημαίνει “Σομπέκ, ο άρχοντας της Τεμπτούνις”. Οι μελετητές τον ταυτίζουν με τον Κρόνο της ελληνικής μυθολογίας.

Σ’ ένα από τα δωμάτια ενός κτηρίου που συνδεόταν με τον ναό, οι Γκρένφελ και Χαντ βρήκαν 200 παπύρους με κείμενα γραμμένα στα ελληνικά (Κοινή ελληνιστική) ή στα δημοτικά αιγυπτιακά. Θεωρείται ότι ήταν μία μικρή βιβλιοθήκη και αρχείο του ναού.

Σόμπεκ: ο «κροκοδειλάκιας» θεός

Ο Σομπέκ συνδεόταν με το κροκόδειλο του Νείλου και απεικονιζόταν ως ανθρώπινη μορφή με κεφάλι κροκόδειλου. Έτσι για τους Αιγυπτίους, ο κροκόδειλος ήταν ιερό ζώο. Όταν εύρισκαν κάποιο νεκρό, το ταρίχευαν και το έθαβαν σε τάφο.

Το 1900, ενώ οι δύο Βρετανοί παπυρολόγοι συνέχιζαν την ανασκαφή τους στα ερείπια της Τεμπτούνις, ανακάλυψαν πάνω χίλιους μουμιοποιημένους κροκόδειλους. Ήταν το μεγαλύτερο νεκροταφείο «ιερών» κροκοδείλων στην Αίγυπτο.

Κροκόδειλοι και πάπυροι

Η ανακάλυψη αυτή ήταν μία απογοήτευση γι’ αυτούς γιατί ήλπιζαν να βρουν νεκροταφείο με ανθρώπινες μούμιες. Ο λόγος ήταν γιατί σε πολλές περιπτώσεις μούμιες της εληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής βρέθηκαν να είναι τυλιγμένες σε παπύρους πάνω στις οποίες είχαν παλαιότερα γραφεί κείμενα. Και στην Τεμπτούνις βρέθηκαν μούμιες ανθρώπων όπου είχαν χρησιμοποιηθεί πάπυροι που είχαν πάνω τους κείμενα, όμως ήταν λίγες.

Υπήρχε η εντύπωση ότι στις μούμιες των κροκοδείλων δεν χρησιμοποιούνταν πάπυροι. Έτσι, θεωρήθηκαν άχρηστες για τον Γκρένφελ και τον Χαντ, και μετά την ανακάλυψή τους πετιούνταν στα σκουπίδια.

Όμως, ένας εργάτης παρατήρησε μία μούμια κροκοδείλου εσωτερικά ήταν τυλιγμένη σε πάπυρο. Οι Βρετανοί παπυρολόγοι είπαν τότε στους εργάτες να ξετυλίξουν όλες τις μούμιες των κροκοδείλων που είχαν πετάξει. Προς έκπληξή τους ανακάλυψαν ότι σε πολλές περιπτώσεις είχαν τυλιχθεί με παπύρους που είχαν ελληνικά ή αιγυπτιακά κείμενα.

Τα τμήματα αυτών των παπύρων ήταν περίπου 30.000. Επρόκειτο για μία από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις αρχαίων παπύρων στον κόσμο.

Οι πάπυροι στην Καλιφόρνια

Οι πάπυροι μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ όπου δόθηκαν στη Βιβλιοθήκη Μπάνκροφτ του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ προκειμένου να γίνει η συντήρηση, καταγραφή, μελέτη και δημοσίευση των κειμένων τους.

Μάλιστα στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου υπάρχει σήμερα ένας κέντρο με ειδικούς παπυρολόγους και φιλολόγους που μελετούν τις δεκάδες χιλιάδες θραύσματα παπύρων από την Τεμπτούνις (ο επίσημος τίτλος του είναι: Center for the Tebtunis Papyri of the Bancroft Library στο UC Berkeley).

Διοικητικά, θρησκευτικά και ιδιωτικά έγγραφα

Οι πάπυροι από την Τεμπτούνις έχουν κείμενα διαφόρων κατηγοριών. Τα περισσότερα είναι διοικητικά ή ιδιωτικά έγγραφα που συνδέονται με τους κατοίκους της. Αυτά δείχνουν ότι στην ελληνιστική/πτολεμαϊκή εποχή πολλοί κάτοικοι της πόλης ήταν εύποροι κυρίως μέσω του εμπορίου. Επίσης, ήταν εγγράμματοι αφού έστελναν λάμβαναν επιστολές.

Οι περισσότεροι πάπυροι έχουν ελληνικά, κάτι που δείχνει τη μεγάλη διάδοσή τους στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Υπήρχαν κάτοικοι της Τεμπτούνις που ήταν Έλληνες, αλλά και οι περισσότεροι κάτοικοι που ήταν Αιγύπτιοι γνώριζαν ελληνικά που τα χρησιμοποιούσαν στη διοίκηση και το εμπόριο.

Μάλιστα, έχει αποκαλυφθεί το αρχείο ενός αξιωματούχου της πόλης που χρονολογείται το πρώτο μισό του 1^ου αιώνα π. Χ., δηλαδή της ύστερης πτολεμαϊκής εποχής. Πρόκειται για 45 έγγραφα που βρέθηκαν σε πέντε μούμιες κροκοδείλων που είχαν θαφτεί η μία δίπλα στην άλλη.

Υπάρχει και μια μεγάλη κατηγορία παπύρων με θρησκευτικά έγγραφα του ιερού του Σόμπεκ, αλλά επίσης και πάπυροι ιατρικού ενδιαφέροντος όπου καταγράφονται συμβουλές για την αντιμετώπιση διάφορες προβλημάτων υγείας.

Χαμένα φιλολογικά έργα

Εκτός από τους παπύρους που συνδέονται με την καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης υπάρχουν και πολλοί άλλοι με αρχαία ελληνικά φιλολογικά κείμενα. Κάποια απ’ αυτά είναι χαμένα έργα αρχαίων Ελλήνων δραματουργών, φιλοσόφων και επιστημόνων.

Το πιο σημαντικό από τα χαμένα λογοτεχνικά έργα που έγινε γνωστό από τους παπύρους της Τεμπτούνις είναι το σατυρικό έργο του Σοφοκλή «Ίναχος».

Επίσης, βρέθηκε ένα απόσπασμα του ανώνυμου έργου γνωστό ως «Δίκτυς της Κρήτης». Πρόκειται για μία καταγραφή μύθων γύρω από τον Τρωικό πόλεμο που η λατινική μετάφραση ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στην ύστερη αρχαιότητα και το μεσαίωνα.

Καθώς δεν είχε σωθεί το ελληνικό πρωτότυπο, κάποιοι σύγχρονοι φιλόλογοι θεωρούσαν ότι μπορεί να είχε γραφεί κατευθείαν στα λατινικά. Τα θραύσματα παπύρων από την Τεμπτούνις που έχουν αποσπάσματα αυτού του έργου είναι στα ελληνικά, και απέδειξαν ότι επρόκειτο για έργο της ελληνικής και όχι της λατινικής γραμματείας.

Μελλοντικές ανακαλύψεις

Μόνο ένα μικρό τμήμα των παπύρων της Τεμπτούνις έχει μελετηθεί. Όμως, πρόσφατα ξεκίνησε στη Βιβλιοθήκη Μπάνκροφτ του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια ένα μεγάλο πρόγραμμα για την καταλογογράφηση, συντήρηση και ψηφιακή απεικόνιση των παπύρων από την Τεμπτούνις.

Είναι πιθανόν ότι αυτό θα φέρει στο φως και άλλα χαμένα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που έχουν καταγραφεί στους παπύρους της αρχαίας αιγυπτιακής πόλης.