Πως βγήκε η έκφραση “έφαγε τον αγλέουρα”. Το δηλητηριώδες φυτό, που προκαλεί ναυτία, ίλιγγο ακόμη και λήθαργο

Η έκφραση «έφαγε τον αγλέουρα» αναφέρεται σε κάποιον που τρώει περισσότερο απ’ ό,τι συνήθως. Το αποτέλεσμα είναι να βαρυστομαχιάσει, να έχει φούσκωμα, πόνους στο πεπτικό σύστημα, τάση προς έμετο και άλλα συμπτώματα. Η έκφραση έχει τις ρίζες του σ’ ένα φυτό.

του συνεργάτη ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

 Ο «αγλέουρας» (ή «αγκλέουρας» ή «αγλέορας») είναι παραφθορά της λέξης «ελλέβορος» που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δώσει σ’ ένα αειθαλές και πολυετές ανθοφόρο μικρό φυτό. «Ελλέβορος» είναι ο επιστημονικός όρος για το συγκεκριμένο φυτό.

Ακόμη και η λέξη «ελλέβορος» μάλλον είναι σύνθεση της αρχαίας ελληνικής «έλλερα» που σημαίνει «φοβερά» και του «βόρος»  (τροφή) από το «βιβρώσκω» (τρώω). Η κατανάλωση ελλεβόρου σε μικρή ποσότητα προκαλεί παρόμοια συμπτώματα με εκείνα της υπερβολικής κατανάλωσης φαγητού. Δηλαδή, βαρυστομαχιά, κάψιμο στο στόμα και στο λαιμό, σιελόρροια, ναυτία, έμετο, κοιλιακές κράμπες, διάρροια, ίλιγγο αλλά και λήθαργο.

Σε αυτό οφείλεται και η έκφραση «έφαγε τον αγλέουρα» αφού ταυτίζει την υπερβολική κατανάλωση φαγητού με την κατανάλωση του ομώνυμου φυτού.

Υπάρχει μία λιγότερο πιθανή εκδοχή, ότι η έκφραση αυτή βγήκε στη βυζαντινή εποχή. Καθώς ο ελλέβορος προκαλεί εμετό,  φαίνεται ότι οι Βυζαντινοί το έτρωγαν ώστε με αυτό τον τρόπο να απαλλαγούν από τη βαρυστομαχιά. Μία αυτοσχέδια πλύση στομάχου.

Σε μεγάλη ποσότητα, το δηλητήριο του ελλεβόρου προκαλεί σοβαρές βλάβες στην υγεία, ακόμη και τον θάνατο.

Στην Ευρώπη υπάρχουν 14  διαφορετικές υποομάδες ελλεβόρων με μικροδιαφορές μεταξύ τους. Όλοι οι ελλέβοροι είναι δηλητηριώδεις.

Οι υποομάδες ξεχωρίζουν με βάση ένα ελληνικό ή λατινικό επίθετο που προσδιορίζει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της κάθε υποομάδας.

Ο αγλέουρας ως φάρμακο

Η αρχαία ελληνική γραμματεία καταγράφει δύο τύπους ελλεβόρων, το «μαύρο» και το «λευκό».

Σήμερα οι μελετητές θεωρούν ότι ο μαύρος, ήταν διάφοροι τύποι ελλεβόρων που μοιάζουν μεταξύ τους. Γι’ αυτό οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι ήταν το ίδιο φυτό. Αντίθετα, ο «λευκός ελλέβορος» των αρχαίων ελληνικών πηγών ανήκε σε διαφορετική οικογένεια φυτών, τα Melanthiaceae.

Ο «μαύρος ελλέβορος», ήταν τοξικός, προκαλώντας ίλιγγο, λήθαργο, δίψα, αναφυλαξία, εμετό, κάθαρση, βραδυκαρδία, και τέλος, κατάρρευση και θάνατο από καρδιακή ανακοπή.

Παρά ταύτα, οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί έκαναν εκτενή χρήση του, κυρίως ως καθαρτικού, αλλά και για τη θεραπεία της παράλυσης, της ουρικής αρθρίτιδας και άλλων ασθενειών.

Η κατανάλωση του ελλεβόρου προκαλεί επίσης λήθαργο. Έτσι, στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούνταν και ως καταπραϋντικό για άτομα με έντονα ψυχιατρικά και νευρολογικά προβλήματα που εκδηλώνονταν μέσω μανιακής συμπεριφοράς/κατάστασης.

Μυθολογικές αναφορές

Είναι ενδιαφέρον ότι η χρήση του ελλεβόρου ως καταπραϋντικού αναφέρεται και στην ελληνική μυθολογία.

Σύμφωνα με αυτή, ο Μελάμπους που ήταν αρχικά βοσκός και στη συνέχεια ιατρομάντης, πρώτος παρατήρησε ότι όταν οι κατσίκες του έτρωγαν ελλέβορο γίνονταν πολύ ήρεμες. Έτσι μπόρεσε να βοηθήσει τις κόρες του βασιλιά του Άργους από μια τρέλα, που προκάλεσε ο Διόνυσος, και τις έκανε να τρέχουν γυμνές στην πόλη, κλαίγοντας και ουρλιάζοντας.

Ο Μελάμπους τις χορήγησε ελλέβορο και θεραπεύτηκαν από την τρέλα.

Επίσης, με ελλέβορο θεραπεύτηκε και ο Ηρακλής από την τρέλα που του είχε προκαλέσει η Ήρα. Εξαιτίας της είχε σκοτώσει τα παιδιά του στα Μέγαρα.

Και «βιολογικό όπλο» των αρχαίων!

Στην αρχαία ελληνική ιστορία έχουμε αναφορά στη χρήση του ελλεβόρου και ως «βιολογικό» όπλο.

Κατά την πολιορκία της Κίρρας το 585 π.Χ. από δυνάμεις της Δελφικής Αμφικτυονίας, ο ελλέβορος φέρεται να χρησιμοποιήθηκε από τους πολιορκητές για να δηλητηριάσουν την παροχή νερού της πόλης. Οι υπερασπιστές συνέχισαν να πίνουν το νερό με αποτέλεσμα να αποδυναμωθούν.

Λόγω διάρροιας, δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν την αντίσταση, και έτσι η Κίρρα κατελήφθη και καταστράφηκε από τους αντιπάλους της.

Ο «ελληνικός αγλέουρας»

Ο μόνος τύπος ελλεβόρου που είναι αυτοφυές στην Ελλάδα είναι ο «κυκλόφυλλος». Το επίθετό του οφείλεται στα μεγάλα πράσινα φύλλα του που είναι παλαμικά και απλώνονται στο έδαφος. Τα άνθη  του ελλεβόρου του κυκλόφυλλου είναι πράσινα έως κιτρινοπράσινα και περίπου 6-7 εκατοστά. Το φυτό απαντάται στα ορεινά κυρίως της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας και ανθίζει νωρίς την άνοιξη.

Έτσι αυτός θεωρείται ότι είναι ο αγλέουρας της γνωστής έκφρασης.

Ο «αγλέουρας των Χριστουγέννων»

Για τους Έλληνες, η έκφραση «έφαγε τον αγλέουρα» συνήθως συνδέεται με την Κυριακή του Πάσχα, εξαιτίας της μεγάλης κατανάλωσης φαγητού εκείνη την ημέρα. Αντίθετα, σε λαούς της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, ο «αγλέουρας» σχετίζεται με τα Χριστούγεννα, αλλά με στολισμούς και όχι το φαγητό.

Ο ελλέβορος «ο μαύρος» (Helleborus niger) είναι ο επιστημονικός όρος για ένα συγκεκριμένο τύπο του φυτού και όχι μιας ολόκληρης ομάδας, όπως στην αρχαιότητα.

Το φυτό αυτό είναι αρκετά γνωστό και δημοφιλές σε πολλά σημεία της Ευρώπης όπου  ονομάζεται το «ρόδο των Χριστουγέννων».

Στη νότια και κεντρική Ευρώπη ανθίζει γύρω στα Χριστούγεννα. Αυτό το γεγονός φαίνεται ότι υπήρξε το έναυσμα να δημιουργηθεί μία χριστουγεννιάτικη ιστορία για το φυτό.

Μαζί με τους ποιμένες που επισκέπτονταν το νεογέννητο Χριστό στη φάτνη ήταν και μία μικρή βοσκοπούλα. Όμως δεν είχε κάποιο να δώρο για να του δώσει και άρχισε να κλαίει. Τα δάκρυά της έπεφταν στο χιόνι. Τότε ένα από τα χερουβίμ πάνω από τον στάβλο, τη λυπήθηκε και κανόνισε από τα δάκρυά της να φυτρώσουν μαύροι ελλέβοροι που άνθισαν αμέσως.

Το κορίτσι μάζεψε τα άνθη και τα έκανε δώρο στον Χριστό.

Έτσι, τα άνθη του μαύρου ελλέβορου αναφέρονται σε χριστουγεννιάτικα τραγούδια και χρησιμοποιούνται σε εορταστικούς στολισμούς.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να θεωρείται ιερό φυτό. Μάλιστα, σε κάποια σημεία της Ευρώπης τα παλαιότερα χρόνια φύτευαν μαύρους ελλέβορους κοντά στην κεντρική είσοδο ενός σπιτιού γιατί πίστευαν ότι η παρουσία του απέτρεπε τα κακά πνεύματα να εισέλθουν μέσα σε αυτό.

Αρχική εικόνα: Ελλέβορος ο μαύρος (Helleborus niger)