Πώς σώθηκαν οι Εβραίοι του Βόλου από το Ολοκαύτωμα. Η συνεργασία του αρχιραβίνου και του Μητροπολίτη Ιωακείμ με τον Γερμανό πρόξενο

Σε σύγκριση με άλλες εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα, εκείνη του Βόλου είχε πολύ λιγότερα θύματα στο Ολοκαύτωμα. Το γεγονός πιστώνεται κυρίως σε δύο πρόσωπα: τον αρχιραβίνο Μωυσή Πέσαχ και τον Γερμανό πρόξενο Έλμουτ Σέφελ.

Χάρη στη θαρραλέα, έγκαιρη και συντονισμένη δράση τους, η εβραϊκή κοινότητα της πόλης θρήνησε μόνο 155 θύματα από τους σχεδόν 900 ανθρώπους που την συναποτελούσαν.

Η συμβολή του Μητροπολίτη Ιωακείμ

Το 1928, κατοικούσαν στο Βόλο 1.071 Εβραίοι, που αντιστοιχούσε στο 2% του πληθυσμού. Τον Σεπτέμβριο του 1943, ο αριθμός τους είχε μειωθεί σε 872.

Ήταν η περίοδος που η Ιταλία συνθηκολόγησε με τους Συμμάχους και ο Βόλος πέρασε από την κατοχή των Ιταλών σε εκείνη των Γερμανών. Ο κίνδυνος που διέτρεχαν, πλέον, οι Εβραίοι της Θεσσαλικής πόλης ήταν μεγαλύτερος από ποτέ.

Στις 30 Σεπτεμβρίου 1943, ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής, Κουρτ Ρίκερτ κάλεσε στο αρχηγείο του τον Μωυσή Πέσαχ, αρχιραβίνο της κοινότητας από το 1925.

Απαίτησε να του δώσει έναν κατάλογο με όλους τους Εβραίους της πόλης, τις διευθύνσεις τους και τα περιουσιακά τους στοιχεία μέσα σε 24 ώρες.

Οι Γερμανοί επικαλέστηκαν ότι το έκαναν με σκοπό τον καθορισμό των τροφίμων. Όμως, ο Πέσαχ κατάλαβε αμέσως τα πραγματικά τους κίνητρα. Με κίνδυνο τη ζωή του ίδιου και της οικογένειάς του, αποφάσισε να αναλάβει δράση.

Αφού ζήτησε και πήρε παράταση τριών ημερών για να υποβάλει τη λίστα, απευθύνθηκε στον Μητροπολίτη Δημητριάδος, Ιωακείμ Αλεξόπουλο. Ο τελευταίος εξέδωσε εγκύκλιο, προτρέποντας τους ιερείς της υπαίθρου να εξασφαλίσουν καταφύγιο στους διωκόμενους Εβραίους.

Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος φύλαξε και “απαγορευμένα” αντικείμενα Εβραίων.

Όπως ανέφερε, “τὴν αὐτὴν ἡμέραν, ὡς καὶ τὴν ἑπομένην, μερικοὶ Ἰσραηλῖται συμπολῖται μας μοῦ ἔφεραν νὰ τοὺς φυλάξω πολύτιμα πράγματά των ἠσφαλισμένα εἰς μεταλλικὰ κυτία. Διέσωσα τοὺς μικροὺς αὐτοὺς θησαυροὺς κρυμμένους ὄπισθεν τῶν βιβλίων τῆς βιβλιοθήκης μου καὶ ἀκόμη ἐντὸς τῆς μεταλλικῆς θήκης ἔνθα ἐτοποθέτουν τὴν ἀρχιερατικὴν μου μίτρα. Ὅταν ἐπανῆλθον, μὲ δάκρυα εὐγνωμοσύνης καὶ χαρᾶς καὶ τὰ παρέλαβον, μοὶ προσέφεραν ἰδιαιτέραν συγκίνησιν“.

Χάρη στον Ιωακείμ, και με τη βοήθεια μαχητών της Αντίστασης, ο Πέσαχ και η οικογένειά του φυγαδεύτηκαν σε χώρο ελεγχόμενο από τον ΕΛΑΣ. Η δραπέτευσή του, που έμοιαζε σαν απαγωγή, έδωσε το σύνθημα γενικής φυγής των Εβραίων του Βόλου.

Οι τελευταίοι βρήκαν άσυλο στα ορεινά χωριά του Πηλίου και γλίτωσαν από το μένος των Ναζί. O δήμαρχος της πόλης, Νικόλαος Σαράτσης, ο αστυνομικός διευθυντής, Ηλίας Αγδινιώτης, μέλη του ΕΑΜ και πολλοί ακόμη ντόπιοι συνέβαλαν τα μέγιστα προκειμένου οι απώλειες ψυχών να περιοριστούν στο ελάχιστο.

Ο Γερμανός “Βολιώτης” Έλμουτ Σέφελ

Εξίσου καθοριστική στο σχέδιο διάσωσης των Εβραίων του Βόλου υπήρξε και η συμβολή του Γερμανού προξένου, Έλμουτ Σέφελ. Ο Σέφελ πρωτοήρθε στην Ελλάδα το 1905, με σκοπό να ασχοληθεί με το εμπόριο.

Ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τρακτέρ και αλωνιστικές μηχανές στην Θεσσαλία. Μέχρι το 1916, διεύρυνε τον κύκλο δραστηριοτήτων των επιχειρήσεών του και κατέστη σημαντικός οικονομικός παράγοντας της περιοχής.

Διορίστηκε τότε εκπρόσωπος του Γερμανικού Προξενείου στον Βόλο. Αναγκάστηκε να φύγει με την έναρξη του A’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα το 1920.

Είχε γίνει αγαπητός στους Βολιώτες λόγω της φιλανθρωπίας του, της ανιδιοτέλειάς του και του φιλελληνισμού του. Αυτά ήταν γνωστά στους γερμανικούς διπλωματικούς κύκλους.

Γι’ αυτό, όταν κλήθηκε από τον Γερμανό πρεσβευτή στην Αθήνα να δηλώσει τη θέση που θα έπαιρνε ενόψει του Β’ Π.Π., είπε κατηγορηματικά:

“Η Γερμανία είναι η πατρίς μου, την οποίαν πάντοτε αγαπώ. Ο κύκλος της δράσεώς μου όμως από το 1905 είναι η Ελλάς. Εδώ ερρίζωσα, και απέκτησα πλείστους αγαπητούς φίλους. Συνεπώς φυσικόν είναι να επιθυμώ εξ ίσου το καλόν της Ελλάδος και οφείλω να ομολογήσω ότι εάν δεν ήμουν Γερμανός θα ήθελα να ήμουν Έλλην”.

“Να φύγουν γρήγορα εκ της πόλεως”

Το Σεπτέμβριο του 1943, ο Μητροπολίτης Ιωακείμ ζήτησε τη βοήθεια του Σέφελ:

“Ὁ ἀρχιραββῖνος ἔσπευσε μετὰ τὴν ἔξοδόν του ἀπὸ τὸ γερμανικὸν φρουραρχεῖον πρὸς συνάντησίν μου εἰς τὴν Μητρόπολιν. Μοῦ ἐζήτησεν ἐπιμόνως νὰ πληροφορηθῶ ὑπευθύνως καὶ ἐξ ἀπολύτως ἐγκύρων γερμανικῶν πηγῶν, τὰς πραγματικὰς προθέσεις τῶν Γερμανῶν (…)

Ἐσκέφθην ἀμέσως τὸν Γερμανὸν πρόξενον Ἔλμουτ Σέφελ (…) ἡ προφορικὴ ἀπάντησις τοῦ ὁποίου ἦταν λακωνικὴ καὶ τελεσίδικος: «νὰ φύγουν γρήγορα ἐκ τῆς πόλεως πρὸ τῆς λήξεως τῆς δοθείσης προθεσμίας».

Τὸν συνεβούλευσα καὶ ἐγὼ μὲ τὴν σειράν μου τὰ ἴδια καὶ τοῦ ἐπέδωσα συστατικὸν ἔγγραφον ἀπευθυνόμενον πρὸς τοὺς κατοίκους τῶν χωριῶν, τὴν Άντίστασιν καὶ τοὺς ἱερεῖς νὰ τὸν βοηθήσουν ἐν παντί“.

Χωρίς να χάσει χρόνο και δείχνοντας αξιοπρόσεκτο σθένος απέναντι στις κατοχικές δυνάμεις, ο Σέφελ πληροφόρησε μέλη της εβραϊκής κοινότητας ότι τα Ες Ες προγραμμάτιζαν τη σύλληψη και τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα εξόντωσης. Τον άκουσαν, εγκατέλειψαν την πόλη και, με την αρωγή απλών ανθρώπων και ανταρτών, διέφυγαν τον κίνδυνο.

Διασώθηκαν πάνω από τους μισούς Εβραίους της πόλης

Η συνδυασμένη δράση του Μωυσή Πέσαχ, του Μητροπολίτη Ιωακείμ, του Έλμουτ Σέφελ και των ντόπιων αποδείχθηκε άκρως σημαντική και αποτελεσματική. Δεν μπόρεσαν να γλιτώσουν 155 Εβραίους της πόλης από την εξόντωση.

Κατάφεραν, όμως, να σώσουν το 74% της τοπικής εβραϊκής κοινότητας. Χάρη σε αυτούς, ο Βόλος έγινε η δεύτερη πόλη με τη μικρότερη απώλεια Εβραίων στην Κατοχή, πίσω μόνο από τη Ζάκυνθο.

Το 1988, ο Δήμος Βόλου ανήγειρε μνημείο για τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην κεντρική πλατεία Ρήγα Φεραίου. Στην επιγραφή του έχουν χαραχτεί τα εξής λόγια:

“Το μνημείο αναγέρθηκε από τον Δήμο Βόλου και την Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου για να τιμήσει τη μνήμη και να θυμίζει την εξόντωση από τους Γερμανούς Ναζί των 155 Βολιωτών Εβραίων που συγκαταλέγονται στους 66.155 Έλληνες Εβραίους και στους 6.097.000 Εβραίους της Ευρώπης αθώα θύματα του χιτλερικού διωγμού“.

Μετά τον πόλεμο

Αφού τελείωσε ο Β’ Π.Π., ο Πέσαχ έγινε αρχιραβίνος της Ελλάδας. Το 1952, ο Βασιλιάς Παύλος τον παρασημοφόρησε με το Τάγμα του Γεωργίου Α’.

Ο Πέσαχ κατάφερε να επιζήσει ανάμεσα στους αντάρτες στα βουνά, όχι, όμως, και η σύζυγός του, που πέθανε από τις κακουχίες.

Επίσης, οι δύο γιοι του, που δίδαξαν τον Ιουδαϊσμό στη Θεσσαλονίκη και το Διδυμότειχο, συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς.

Τον Απρίλιο του 1955, ο Πέσαχ αναγκάστηκε να μείνει σε αντίσκηνο, διότι ένας ισχυρός σεισμός κατέστρεψε το κτίριο της Συναγωγής. Πέθανε 7 μήνες αργότερα, στις 13 Νοεμβρίου 1955.

Όσον αφορά τον Σέφελ, οι Άγγλοι τον συνέλαβαν το 1947 και τον έστειλαν στο Ειδικό Στρατοδικείο Εγκλημάτων Πολέμου. Οι άνθρωποι που τον ήξεραν ξεσηκώθηκαν.

38 μάρτυρες υπεράσπισης, ανάμεσά τους και ο Μητροπολίτης Ιωακείμ, βουλευτές, δικηγόροι, αξιωματικοί και απλοί πολίτες κατέθεσαν “όσα υπέρ του Σέφελ γνωρίζει ολόκληρος η Θεσσαλία που όλα αποτελούν ένα αληθή δι΄αυτόν ύμνον“.

Στο απολογητικό του υπόμνημα, ο Σέφελ έγραψε τα εξής: “Στα χρόνια του πολέμου έπραξα μόνο το καθήκον μου: Το καθήκον μου ως καλός Γερμανός. Το καθήκον μου ως φιλοξενούμενος της χώρας στην οποία εδώ και 42 χρόνια δραστηριοποιούμαι.

Είχα τη μεγάλη τύχη να βρίσκομαι σε μια θέση, η οποία μου έδινε τη δυνατότητα, σε συνεργασία με εμφορούμενους από ευγενή αισθήματα Γερμανούς αξιωματικούς, να εμποδίσω πολλά εγκλήματα. Εκατοντάδες ανθρώπων είναι της γνώμης ότι τους έσωσα τη ζωή“.

Ο Γερμανός πρόξενος αθωώθηκε και επέστρεψε στον Βόλο, όπου και πέθανε στις 11 Μαΐου 1964. Επτά χρόνια νωρίτερα, ο Δήμος Βόλου τον τίμησε δίνοντας σε ένα δρόμο το επώνυμό του. Θάφτηκε στο λόφο “Πευκάκια”, ανάμεσα στις χιλιάδες των δέντρων που ο ίδιος με τους φίλους του είχε φυτέψει.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’40, πολλοί Εβραίοι μετανάστευσαν προς το Ισραήλ και αργότερα προς τις ΗΠΑ. Σήμερα, η εβραϊκή κοινότητα του Βόλου αποτελείται από 70 περίπου άτομα.

Πηγές εικόνων κεντρικής φωτογραφίας: Wikipedia, Digital Glyptotheque και Magnesia News