Πώς “σώθηκε” η Οία μετά το φονικό σεισμό του 1956. Η αντοχή των υπόσκαφων και το τουριστικό θαύμα του ΕΟΤ

Η Οία, ένας από τους πιο γραφικούς οικισμούς της Σαντορίνης, φέρει μια πλούσια ιστορία που σημαδεύτηκε από καταστροφές και «αναγεννήσεις». Μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1956, δέχθηκε τεράστιο πλήγμα, θυμίζοντας μια σύγχρονη Πομπηία.

Ωστόσο, η ιστορία της Οίας δεν τελειώνει εκεί. Μέσα από ένα πρωτοποριακό σχέδιο του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ), κατάφερε να ανοικοδομηθεί, με σεβασμό στην παράδοση και ανάδειξη των μοναδικών υπόσκαφων κατοικιών της.

Το 1975, ο τότε γενικός γραμματέας του ΕΟΤ, Τζαννής Τζαννετάκης, μαζί με τον αρχιτέκτονα και προϊστάμενο τότε στον ΕΟΤ  Άρη Κωνσταντινίδη αποφάσισαν τη δημιουργία προγράμματος για την αναστήλωση παραδοσιακών κτισμάτων για τουριστική χρήση, με στόχο να μην χτίζονται νέα ξενοδοχεία.

Εκτός από την Οία, συμπεριλήφθηκαν και οι εξής περιοχές: Πάπιγκο, Βάθεια, Βυζίτσα, Μακρινίτσα, Φισκάρδο και Μεστά Χίου.

Τα υπόσκαφα και τα καπετανόσπιτα

Τα χαρακτηριστικά υπόσκαφα σπίτια της Σαντορίνης την κάνουν να διαφέρει από τα άλλα Κυκλαδίτικα νησιά. Η φτώχεια και η έλλειψη οικοδομικών υλικών ώθησαν τους ντόπιους τεχνίτες να κατασκευάσουν σπίτια που κάλυπταν μόνο τις βασικές ανάγκες.

Σκάβονταν μέσα στη θηραϊκή γη και το υλικό που εξήγαγαν το χρησιμοποιούσαν για τη δημιουργία κονιάματος, το οποίο χρησίμευε στην κατασκευή προσόψεων, πατωμάτων και επιχρισμάτων. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιούσαν κυρίως ασβέστης και νερό. Κάθε σπίτι είχε τη δική του υπόγεια δεξαμενή για τη συλλογή νερού βροχής, το οποίο ήταν πολύτιμο λόγω της έλλειψης νερού στο νησί.

Ο αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας εξηγεί στη Μηχανή του Χρόνου:

“είχαν τη δυνατότητα να σκάψουν ένα τούνελ χωρίς κόστος και αφού το σοβάτιζαν έμπαιναν μέσα για να κατοικήσουν. Βέβαια είχαν να αντιμετωπίσουν την υγρασία, αλλά είχαν δική τους στέγη. Διότι η Θηραϊκή γη μπορέι να είναι υγρή, αλλά έχει συνοχή”.

Στην Οία, τα υπόσκαφα σπίτια βρίσκονταν κυρίως στην πλευρά της Καλντέρας και χρησιμοποιούνταν από τα πληρώματα των ιστιοφόρων.

Η αρχιτεκτόνισσα Βούλα Μποζινέκη που πήρε μέρος στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης του ΕΟΤ μας εξηγεί :

” Όλα τα σπίτια είχαν στέρνα γιατί μάζευαν το νερό της βροχής από τις ταράτσες. Δεν υπήρχε νερό και ήταν πολύτιμο αγαθό. Τότε όποιος είχε μεγαλύτερη στέρνα ήταν και ο πιο πλούσιος”.

Τα πρώτα τα υπόσκαφα σπίτια ήταν καταφύγιο για τους φτωχούς, ενώ σήμερα η αγορά τους είναι πανάκριβη επένδυση

Αντίθετα, τα καπετανόσπιτα στο πάνω μέρος της Οίας, χτίζονταν από τους πλούσιους καπεταναίους, αντανακλώντας την οικονομική τους δύναμη. Κατασκευάζονταν κυρίως στην ομαλή πλευρά του οικισμού, σε αντίθεση με τα υπόσκαφα που βρίσκονταν στο γκρεμό της Καλντέρας.

Ήταν πολύ μεγαλύτερα κτίρια και νεοκλασικά πρότυπα στη διαμόρφωση του ορόφου (κεντρικός διάδρομος, μεγάλες σάλες, μικρά υπνοδωμάτια). Ωστόσο, διατηρούσαν και μορφολογικά χαρακτηριστικά της σαντορινιάς αρχιτεκτονικής, όπως θόλους και σταυροθόλια.

Η Οία ήταν ένα ακμάζον ναυτικό χωριό το 1920, με 3.000 κατοίκους, 13 ενορίες και αμπελώνα 3.600 στρεμμάτων. Τα ιστιοφόρα της συμμετείχαν σε διαμετακομιστικό εμπόριο, φέρνοντας πλούτο. Η είσοδος της ατμοπλοΐας μετέφερε το ναυτιλιακό κέντρο στον Πειραιά, προκαλώντας οικονομική παρακμή και ερήμωση, με πολλούς κατοίκους να μεταναστεύουν και να εγκαταλείπουν τα καπετανόσπιτά τους.

Ο σεισμός του 1956 έπληξε τον οικισμό, αφήνοντας πίσω του ερείπια και θύματα. Οι εναπομείναντες κάτοικοι, κυρίως ηλικιωμένοι που δεν είχαν τα μέσα να φύγουν, έζησαν σε ένα χωριό σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο.

Στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Οίας συμμετείχε η αρχιτεκτόνισσα Βούλα Μποζινέκη, η οποία μας εξήγησε τι συνέβη με τις καταρρεύσεις:

“τα υπόσκαφα σπίτια λόγω της δομή τους και της θέσης τους άντεξαν. Τα καπετανόσπιτα, όμως όχι και αυτό έχει εξήηγηση. Ο όροφος ήταν διαμορφωμένος στα νεοκλασικά πρότυπα με κεντρικό διάδρομο, δεξιά αριστερά τις σάλες και πίσω τα υπνοδωμάτια, κάτω όμως είχαν κρατήσει μια μορφολογία πιο παραδοσιακή. Δεν υπήρχε δηλαδή μεγάλη αντιστοιχία του πάνω με το κάτω και γι’ αυτό έγιναν πολλές ζημιές στους ορόφους των καπετανόσπιτων”.

Η αρχή του προγράμματος του ΕΟΤ

Η ιδέα της αναστήλωσης παραδοσιακών οικισμών για τουριστική χρήση ξεκίνησε από την Κρήτη, όπου η Μποζινέκη-Διδώνη έπεισε μια επιχειρηματία να αγοράσει και να αναστηλώσει μικρά, εγκαταλειμμένα σπίτια σε ένα χωριό κοντά στην Ιεράπετρα. Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος οδήγησε τον ΕΟΤ να υιοθετήσει ένα αντίστοιχο πρόγραμμα σε όλη την Ελλάδα.

Η αρχιτέκτονας έπεισε τον ΕΟΤ να εντάξει την Οία στο πρόγραμμα, το οποίο περιλάμβανε την αναστήλωση περίπου ογδόντα κτισμάτων για να χρησιμοποιηθούν ως τουριστικοί ξενώνες.

Ο ΕΟΤ σύναψε συμβόλαια επικαρπίας δεκαπενταετούς διάρκειας με τους κατοίκους, αναστηλώνοντας τα κτίρια και διαμορφώνοντάς τα σε ξενώνες, οι οποίοι μετά την λήξη των συμβολαίων επέστρεφαν στους ιδιοκτήτες.

Όλο αυτό στην Οία αποτέλεσε πιλοτικό πρόγραμμα, το οποίο στόχευε στην αναστήλωση του παραδοσιακού οικισμού, το οποίο θα είχε και οικονομικά οφέλη. Επιπλέον, δημιούργησε Ναυτικό Μουσείο σε ένα παλιό καφενείο και ένα υφαντήριο, προσφέροντας θέσεις εργασίας στις γυναίκες του χωριού και αναβιώνοντας την τοπική χειροτεχνία. Το έργο αυτό έλαβε μάλιστα και βραβείο της Europa Nostra.

Οι πρώτοι τουρίστες στη Σαντορίνη

Οι πρώτοι τουρίστες που επισκέφθηκαν την Οία ήταν κυρίως άτομα με ειδικό ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την αρχιτεκτονική. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν δύσκολες, αλλά η αυθεντικότητα του τοπίου και η φιλοξενία των ντόπιων αποζημίωναν τους επισκέπτες.

Η πρόσβαση στο νησί ήταν δύσκολη, με τα πλοία να κάνουν 24 ώρες από τον Πειραιά. Η Οία, το 1965, δεν είχε ηλεκτρικό ρεύμα, ενώ υπήρχε μόνο ένα λεωφορείο που συνέδεε την Οία με τα Φηρά, μια φορά την εβδομάδα.

Πολλοί από τους πρώτους τουρίστες ήταν φοιτητές αρχιτεκτονικής ή άλλων συναφών επιστημών, οι οποίοι έρχονταν στο νησί για να μελετήσουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τη γεωλογία και το ηφαίστειό του.

Η Βούλα Μποζινέκη-Διδώνη ήταν μια από αυτούς τους φοιτητές, η οποία το 1965 επισκέφθηκε τη Σαντορίνη για μια καλοκαιρινή μελέτη και ενθουσιάστηκε τόσο πολύ που αγόρασε ένα ερειπωμένο σπίτι στην Οία.

Παρά τις δυσκολίες, οι πρώτοι τουρίστες εκτιμούσαν την αυθεντικότητα του τοπίου και τη φιλοξενία των ντόπιων. Οι Σαντορινιοί, αν και συχνά μεγάλης ηλικίας και με λιγοστά μέσα, ήταν φιλόξενοι και πρόθυμοι να βοηθήσουν τους επισκέπτες.

Μετά την υλοποίηση του προγράμματος του ΕΟΤ για την ανοικοδόμηση των παραδοσιακών οικισμών, η Οία άρχισε να προσελκύει περισσότερους τουρίστες.

Τα εγκαίνια των πρώτων αναστηλωμένων σπιτιών το 1977 σηματοδότησαν μια νέα εποχή, με τους διευθυντές των γραφείων του ΕΟΤ από όλο τον κόσμο να μένουν σε αυτά τα σπίτια και να ενθουσιάζονται με την εμπειρία της διαμονής σε ένα αυθεντικό χωριό.

Στην ιστορία έχει μείνει η επίσκεψη του καγκελάριου της τότε Δυτικής Γερμανίας. Οι εικόνες του Κον-ραντ Αντενάουερ να ανεβαίνει στα Φηρά πάνω σε ένα γαϊδουράκι έκαναν τον γύρο του κόσμου.

Η Σαντορίνη γρήγορα έγινε απαραίτητος προορισμός για το διεθνές τζετ σετ της εποχής. Ανάμεσα στους διάσημους τουρίστες ήταν και ο Αριστοτέλης Ωνάσης.

Το 1982 θα γυριστεί στην Σαντορίνη η ταινία που θα την κάνει πασίγνωστη σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο λόγος για την αμερικανική παραγωγή Σάμμερ Λάβερς, ή  Εραστές του Καλοκαιριού, με πρωταγωνίστρια την Ντάριλ Χάνα, στην οποία συμμετείχε τότε και ο 18χρονος Βλαδίμηρος Κυριακίδης.

Μετά το  Σάμερ Λάβερς, καταφθάνουν στην Σαντορίνη χιλιάδες νέοι τουρίστες από όλον τον κόσμο. Κάποιοι θα αγαπήσουν τόσο πολύ το νησί, που θα μείνουν για πάντα εκεί.