Πως προέκυψε ο ιατρικός όρος «καισαρική τομή». Τι σχέση έχει με τον Καίσαρα και την αρχαιοελληνική πόλη Αντιόχεια

του συνεργάτη μας, ιστορικού ερευνητή Στέφανου Μίλεση

Για την προέλευση του όρου «καισαρική τομή» υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μια εξ αυτών θέλει να προέρχεται από το λατινικό ρήμα “caedere” που σημαίνει «τέμνω». Άλλη θέλει τον Ιούλιο Καίσαρα να είναι «κοιλιακός» δηλαδή να έχει γεννηθεί με τη χρήση τομής, άρα να φέρει το όνομά του.

Ωστόσο πολλά χρόνια πριν την επικράτηση της λατινικής γλώσσας, ήταν γνωστή η πράξη της τομής που συνδέεται με την αφαίρεση βρεφών από τις μητέρες. Και μάλιστα απαντάται σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, όπως σε Ινδία, Περσία, Αίγυπτο, Βαβυλώνα και αλλού.

Προϋπήρχε της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Η συνήθεια των Εβραίων να πραγματοποιούν τομή στις νεκρές κυοφορούσες γυναίκες με σκοπό την αφαίρεση των βρεφών ήταν γνωστή. Το Μισνά και το Ταλμούδ, αναφέρουν περιπτώσεις τομών σε γυναίκες μεταξύ του 2ου π.Χ. και του 6ου π.Χ. αιώνα.

Από το 1500 π.Χ., αρχίζουμε να βρίσκουμε σε πολλές μυθικές αφηγήσεις και λαογραφίες διαφορετικών πολιτισμών, αναφορές για γέννηση μέσω της κοιλιακής οδού.

Επίσης και στην αρχαία Ελλάδα συναντά κάποιος ανάλογες περιπτώσεις. Γέννηση με αφαίρεση εμβρύου δια τομής, πραγματοποιήθηκε για τον Θεό Διόνυσο αλλά και για τον Ασκληπιό. Ο Δίας, αφού σκότωσε τη Σεμέλη, έξι μηνών έγκυο, τράβηξε τον Διόνυσο από το άψυχο σώμα της.

Γέννηση με τομή φαίνεται να είναι αυτή του Σκιπίωνα Αφρικανού το 234 π.Χ., που αναφέρει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος.

Εύλογα λοιπόν γεννιέται το ερώτημα πώς μια προϋπάρχουσα συνήθεια, έφτασε να προσδιορίζεται σήμερα με όρο λατινικό; Η ιστορία της επεξήγησης αρχίζει από την Αντιόχεια. Όχι όμως της Συρίας, αλλά της Πισιδίας!

Οι πόλεις με την ονομασία «Αντιόχεια»

Οι πόλεις με το όνομα «Αντιόχεια» ήταν πολλές. Ήταν όλες τους πόλεις ελληνικές, δηλαδή δημιουργημένες από τους επιγόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ανάμεσά τους και η Αντιόχεια της Πισιδίας που νοητά βρίσκεται σε ευθεία γραμμή πάνω από την Κύπρο, αλλά όχι προς τα παράλια, αλλά προς το κέντρο της σημερινής Τουρκίας.

Οικοδομήθηκε το 280 π.Χ. από τον Σέλευκο Α’ τον Νικάτορα και δεν διέφερε σε τίποτα από μια πόλη της Ελλάδας, παρά το γεγονός ότι πολλοί από τους κατοίκους της ήταν Iουδαίοι και Φρύγες.

Η Καισάρεια του Αύγουστου Καίσαρα

Το 11 π.Χ. ο Αύγουστος Καίσαρας (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.) την κατέκτησε και έτσι από ελληνική έγινε ρωμαϊκή. Ο Καίσαρας την μετονόμασε Καισάρεια. Με την ονομασία αυτή έγινε γνωστή και άκμασε ως κέντρο διοίκησης της Νότιας Γαλατίας.

Η Καισάρεια υπήρξε μεταξύ άλλων και τη βάση της χριστιανικής δραστηριότητας σε όλη την γύρω περιοχή. Από εκεί ο Απόστολος Παύλος μαζί με τον Βαρνάβα κήρυξαν τον χριστιανισμό σε όλη την περιοχή της Πισιδίας.

Το διάταγμα του Καίσαρα

Την εποχή του Καίσαρα Αυγούστου εκδόθηκε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο καθοριζόταν ο τρόπος ταφής των αγέννητων παιδιών, που πέθαιναν μαζί με την κυοφορούσα μητέρα.

Συγκεκριμένα το διάταγμα όριζε ότι αν μια γυναίκα πέθαινε από επιπλοκές κατά την διάρκεια της γέννας ή σε προχωρημένη εγκυμοσύνη, τότε θα γινόταν μια τομή στην κοιλία από την οποία θα αφαιρείτο το παιδί. Αν και αυτό ήταν νεκρό τότε η ταφή έπρεπε να γίνει ξεχωριστά, αλλά στον ίδιο τάφο μαζί με τη μητέρα του.

Το διάταγμα ωστόσο δεν ήταν πρωτοεμφανιζόμενο

Κατά τη διάρκεια που βασιλιάς της Ρώμης ήταν ο Νουμάς (Numa Pompilius – 6ος π.Χ.), εκδόθηκε ένας βασιλικός νόμος (lex regia), γνωστός ως Lex Caesarea. Αυτός απαγόρευε την ταφή μιας εγκύου γυναίκας πριν από την αφαίρεση του παιδιού από αυτήν. Όποιος ενεργούσε διαφορετικά θεωρείτο ως υπεύθυνος του θανάτου του!

Το διάταγμα ανάγκαζε τους συγγενείς σε υποχρέωση αφαίρεσης του βρέφους (ζωντανού ή νεκρού) δια τομής της κοιλίας της. Ο Νουμάς είχε εκδώσει τέτοιο διάταγμα καθώς επιθυμούσε να μετασχηματίσει τη μέχρι τότε στρατιωτική κοινωνία σε θρησκευτική κοινωνία.

Η μορφή της θα άλλαζε αν «ο φόβος του εχθρού» αντικαθίστατο με το ευσεβές συναίσθημα του «φόβου των θεών». Όμως επί των ημερών του, η εξουσία περιοριζόταν στα μικρά όρια της Ρώμης και εξέλιπε ο οικουμενικός χαρακτήρας που θα αποκτούσε αργότερα με το μετασχηματισμό της σε αυτοκρατορία.

Η θρησκευτική πολιτική του Αυγούστου

Το διάταγμα του Νουμά επανέλαβε ο Καίσαρας Αύγουστος (ο γνωστός ο Οκταβιανός). Τώρα όμως τα όρια της δύναμής του δεν είναι περιορισμένα, αλλά επεκτείνονται σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο και τα βάθη της Ασίας. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία περιελάβανε εδάφη που κάποτε είχε κατακτήσει ο  Αλέξανδρος ο Μέγας.

Ο Καίσαρας στην εποχή του ασκούσε θρησκευτική πολιτική με αποκλειστικό σκοπό την διατήρηση της ομοιογένειας στο ρωμαϊκό κράτος.  Ενσωμάτωνε για παράδειγμα τύπους της ελληνικής λατρείας, με πρακτικές άλλων θρησκειών της Ανατολής. Και το έπραττε πάντα με γνώμονα το ρωμαϊκό κράτος να διατηρήσει τη θρησκευτική ενότητά του, σε μια εποχή όπου ο καθένας λάτρευε ό,τι και όποιον ήθελε…

Είχε συγκεντρώσει όλα τα ιερατικά αξιώματα στο πρόσωπό του και είχε ανακηρυχθεί Μέγιστος Αρχιερέας της Αυτοκρατορίας. Με την ιδιότητα αυτή, είχε αναγνωρισθεί ως αυθεντία στην επίλυση θρησκευτικών διαφορών, που προέκυπταν ανάμεσα σε εκατοντάδες οπαδούς δοξασιών και λατρειών.

Φαίνεται πως όταν προέκυψε σχετική διαφορά που αφορούσε στον τρόπο ταφής των νεκρών γυναικών και των νεκρών αγέννητων παιδιών τους, προκλήθηκε η παρέμβασή του.

Ο Καίσαρας Αύγουστος επανέφερε το «ξεχασμένο» βασιλικό νόμο του Νουμά, δηλαδή της αφαίρεσης του βρέφους δια τομής της κοιλίας. Έτσι προέκυψε η καισαρική τομή.

Η Καισαρική, ο Καίσαρας και η Καισάρεια…  

Ο Καίσαρας Αύγουστος επίλυσε το θέμα, παίρνοντας τη γνωστή πρακτική των Εβραίων, Ελλήνων και άλλων λαών για την κήδευση των αγέννητων παιδιών και την προγενέστερη διάταξη την ενσωμάτωσε στο ρωμαϊκό θρησκευτικό τυπικό της εποχής του.

Επειδή λοιπόν η τομή που πραγματοποιούσε όλος ο κόσμος που ανήκε στα όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, έγινε με δική του διαταγή, η πράξη είτε ταυτίστηκε με τον ίδιο, είτε με την πόλη που πρωτοξεκίνησε, την Καισάρεια (που έτσι κι αλλιώς έφερε το όνομά του) και ονομάστηκε «Καισαρική τομή».

Η σημερινή «Καισαρική τομή»

Ο όρος διατηρήθηκε μέχρι και τις μέρες μας παρά το γεγονός ότι εξυπηρετεί πλέον διαφορετικό σκοπό.

Σήμερα με την «Καισαρική τομή» εννοείται η χειρουργική επέμβαση που γίνεται για την αφαίρεση του βρέφους, αντί του κολπικού τοκετού όταν αυτός είναι επικίνδυνος για τη ζωή της μητέρας ή του βρέφους. Καθώς η σημερινή τομή μοιάζει με την τομή που είχε διατάξει ο Καίσαρας, ο όρος παρέμεινε ίδιος.

Ο Καίσαρας, ο Κάιζερ, ο Τσάρος και ο μήνας Αύγουστος

Ο Αύγουστος Καίσαρας όμως δεν άφησε το όνομά του μόνο στη συγκεκριμένη ιατρική πράξη. Καθώς θεωρήθηκε ο μεγαλύτερος αυτοκράτορας της Ρώμης καθώς έθεσε τα θεμέλια της Pax Romana, τόσο το θετό του επώνυμο «Καίσαρ» όσο και ο τίτλος του «Αύγουστος» χρησιμοποιήθηκαν ευρέως σε Ανατολή και Δύση.

Είτε έγιναν μόνιμοι τίτλοι συνώνυμοι του αυτοκράτορα, όπως «Κάιζερ», «Τσάρος», «Αύγουστος» ή ακόμα με την απόδοση ενός μήνα του έτους (Αύγουστο) προς τιμή του. Το τελευταίο συνέβη ειδικώς όταν ο Αύγουστος άρχισε να λατρεύεται ως θεός. Η λατρεία του μάλιστα συνέχιζε να υφίσταται και μετά την αναγνώριση του χριστιανισμού από τον Μέγα Θεοδόσιο (το 391 μ.Χ.), ως επίσημης θρησκείας του κράτους.

Ενδεικτικές πηγές:

– Από Ρωμαίο συγγραφέα Πλίνιο Πρεσβύτερο (Naturalis historia 7:47)

– S. Lurie και Y. Mamet, «Yotzeh dofen:Καισαρική τομή στις ημέρες του Μίσνα και του Ταλμούδ», Ισραηλινό Περιοδικό Μαιευτικής και Γυναικολογίας, τόμος 12, no 3, 2001.

– Ο Γιοχάνες Μέλμπερ διατύπωσε το 1482 τη θεωρία περί προέλευσης της ονομασίας από τον Αυτοκράτορα Καίσαρα που διέταξε την κοπή της μήτρας της μητέρας.

– J. Delotte, O. Mialon, L. d’Angello, O. Toullalan, A. Bongain, «Une brève histoire de la césarienne. A brief history of caesarean section». La Lettre du Gynécologue – n° 321 – avril 2007

– Ομιλία πατρός Ευαγγέλου Παπανικολάου (θεολόγου, ιατρού και ιεραπόστολου Καμερούν), με θέμα «Απόστολος Πέτρος, Θεοτόκος Απόστολος Ιωάννης εις Μικρά Ασία» την 3^η Ιουνίου 2022

(Όλες οι φωτογραφίες της ανάρτησης προέρχονται από την Wikipedia)