Πώς οι πρόγονοι του μυθικού Αγαμέμνονα κυριάρχησαν στην Μικρασία και την Κύπρο. Οι άγνωστες και συναρπαστικές καταγραφές της ελληνικής προϊστορίας

του ιστορικού Κωνσταντίνου Λαγού

O Μυκηναϊκός Πολιτισμός ήταν ο πρώτος ελληνικός πολιτισμός της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που αναπτύχθηκε την περίοδο 1600-1100 π.Χ. κυρίως στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Στην περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Κύπρο. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ταυτίζεται με την τελευταία περίοδο του Ελλαδικού Πολιτισμού, τον Υστεροελλαδικό Πολιτισμό. Ταξινομείται παραδοσιακά ως προϊστορικός, καθώς οι γνώσεις μας για αυτόν βασίζονται μέχρι σήμερα κυρίως σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Τη δεκαετία του 1950 αποδείχθηκε η ελληνικότητα των Μυκηναίων όταν αποκρυπτογραφήθηκε η γραφή τους, η Γραμμική Β΄, από τους Ventris και Chadwick.

Η σπουδαία αυτή επιστημονική ανακάλυψη κατέδειξε ότι η μυκηναϊκή γλώσσα ήταν ελληνική. Επιπλέον, τα περισσότερα από τα ονόματα ανθρώπων, πόλεων και θεών που συναντούμε στις πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ είναι ίδια με αυτά στην Ελλάδα των επόμενων χιλιετιών. Έτσι τα γεγονότα του Μυκηναϊκού κόσμου αποτελούν τα παλαιότερα του ελληνισμού.

Δυστυχώς, δεν έχουμε κανένα κείμενο της Γραμμικής Β΄ που να καταγράφει κάποιο ιστορικό γεγονός αφού αυτά είναι αποκλειστικά σε πήλινες πινακίδες που έχουν σχέση με τη γραφειοκρατία των Μυκηναϊκών ανακτόρων και είναι καταγραφές αγαθών στις αποθήκες ή αναθημάτων στους θεούς. Είναι δηλαδή σαν να βρήκαμε σ’ ένα σύγχρονο σπίτι τη λίστα με τα ψώνια του σούπερ μάρκετ, αντί για το ημερολόγιο κάποιου μέλους της οικογενείας!

Υπάρχει, ωστόσο, μία σημαντική πηγή που έχει διασώσει ορισμένα ιστορικά στοιχεία για τη Μυκηναϊκής εποχή και αυτή είναι η ελληνική μυθολογία.

Έτσι, για παράδειγμα, ο μύθος της Αργοναυτική Εκστρατείας συνδέεται με την επέκταση της μυκηναϊκής δύναμης στη Μαύρη Θάλασσα. Όμως το πιο σημαντικό γεγονός που η μυθολογία έχει διασώσει είναι η πολιορκία και άλωση της Τροίας. Το γεγονός αυτό καταγράφεται και από αρχαίους Έλληνες ιστορικούς, όπως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης. Οι ανασκαφές στην ίδια την Τροία έφεραν στο φως και σημαντικά στοιχεία που δείχνουν ότι η πόλη κατελήφθη από τους Μυκηναίους τον 13ο ή στις αρχές του 12^ου αιώνα π.Χ., κάτι που συμφωνεί και με τις φιλολογικές πηγές της κλασικής εποχής.

Όμως, οι μύθοι εμπεριέχουν και σωρεία φανταστικών στοιχείων και δεν μπορούν βέβαια να γίνουν αποδεκτοί ως αυθεντικές ιστορικές πηγές στο ίδιο βαθμό εάν είχαμε, για παράδειγμα, ένα κείμενο σύγχρονο του τρωικού πολέμου γραμμένο στη Γραμμική Β΄.

Μπορεί από ελληνικής πλευράς να μην έχουμε πρωτότυπες ιστορικές πηγές για τα γεγονότα του Μυκηναϊκού κόσμου αλλά υπάρχει μία πηγή που μας δίνει πολύτιμα ιστορικά στοιχεία που είναι σύγχρονα με τα γεγονότα αυτά και που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με μυθολογία.

Πρόκειται για κείμενα των Χετταίων, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει την πρώτη αυτοκρατορία στην περιοχή.

Γείτονες τους ήταν οι Μυκηναίοι, ή Αχαιοί σύμφωνα με τον Όμηρο, που κατοικούσαν στην ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και την Κύπρο. Στην πρωτεύουσα των Χετταίων, Χαττούσα, κοντά στη σημερινή Άγκυρα, στη διάρκεια γερμανικών αρχαιολογικών ανασκαφών στις αρχές του 20^ου αιώνα βρέθηκε το κρατικό αρχείο της αυτοκρατορίας με τη μορφή μεγάλου αριθμού πήλινων πινακίδων με κείμενα γραμμένα με τη σφηνοειδή γραφή.

Τα έγγραφα αυτά ρίχνουν φως στις σχέσεις των Χετταίων με τους Μυκηναίους, τους οποίους τα παλαιότερα κείμενά τους καταγράφουν ως «Ahhiya» και τα νεότερα ως «Ahhiyawa» («Αχαιοί»). Σε μία προηγούμενη ανάρτηση είδαμε πως τον 13^ο αιώνα π. Χ,. οι Χετταίοι κατηγόρησαν τους Μυκηναίους ότι έδωσαν πολιτικό άσυλο σε αντίπαλους του βασιλιά τους.

Διαβάστε ακόμα: Οι πρώτοι πολιτικοί εξόριστοι που ζήτησαν άσυλο από Έλληνες. Ποιες ήταν οι σχέσεις των Χετταίων με τους Μυκηναίους και τους «Ahhiyawa» δηλ. τους Αχαιούς

Υπάρχουν και άλλες πινακίδες που μιλούν για ενέργειες των Μυκηναίων εναντίον των Χετταίων. Η πιο σημαντική και συνάμα παλαιότερη είναι γνωστή στους Χετταιολόγους ως «Το Κατηγορητήριο εναντίον του Madduwatta» και χρονολογείται περίπου το 1400 π. Χ, δηλαδή δύο αιώνες πριν από τον τρωικό πόλεμο. Η πινακίδα αυτή αναφέρει δύο εκστρατείες ενός Μυκηναίου με το όνομα Attarsiya εναντίον υποτελών των Χετταίων στη Μικρά Ασία.

Πρόκειται για την παλαιότερη αναφορά σε πολεμική σύγκρουση μεταξύ Μυκηναίων και Χετταίων.

Η πρώτη εκστρατεία του Attarsiya ήταν εναντίον του Madduwatta -εξ’ ου και ο σημερινός επιστημονικός τίτλος της πινακίδας- ηγεμόνα στη νοτιοδυτική Μ. Ασία, σ’ ένα βασίλειο πιθανότατα με το όνομα Arzawa, που ήταν υποτελής των Χετταίων.

Ο Attarsiya στην εκστρατεία του διέθετε 100 άρματα και οι ειδικοί συμφωνούν ότι τέτοια δύναμη δεν μπορούσε να έχει κάποιος μικρός ηγεμόνας των Μυκηναίων και πιθανότατα επιχείρησε στην Μικρά Ασία ως επικεφαλής κάποιου συνασπισμού Μυκηναίων ηγεμόνων.

Η εκστρατεία του υπήρξε άκρως επιτυχημένη αφού κατάφερε να διώξει τον Madduwatta από την περιοχή του. Αυτός κατέφυγε στην αυλή του Χετταίου βασιλιά, που την εποχή εκείνη ήταν ο Arnuwanda A΄. Οι Χετταίοι διόρισαν τον Madduwatta ως επιτελή βασιλιά κάπου αλλού στη δυτική Μικρά Ασία, σ’ ένα βασίλειο που η πινακίδα πιθανόν καταγράφει ως Zipasia.

Οι Χετταιολόγοι συνδέουν την επέκταση της κυριαρχίας των Μυκηναίων υπό τον Attariya στα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας με την ίδρυση της Μιλήτου ως μυκηναϊκού οικισμού στις αρχές του 14^ου αιώνα π. Χ., όπως απέδειξαν τα ευρήματα αρχαιολογικών ανασκαφών στην πόλη.

Φαίνεται ότι η Μίλητος υπήρξε η βάση του Attarisya, ο οποίος μετά την εκδίωξη του Madduwata συνέχισε τις πολεμικές επιχειρήσεις του στη Μικρά Ασία εναντίον ηγεμόνων που ήταν υποτελείς στον Χετταίο βασιλιά. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και πάλι ο εν λόγω Madduwata, τον οποίο νίκησε ξανά. Ο Attarisya αποτελούσε τώρα σοβαρή απειλή για την Χεττιτική Αυτοκρατορία και έτσι ο βασιλιάς απέστειλε στη δυτική Μικρά Ασία ένα δικό του στρατό υπό τον στρατηγό του, Kisnapli, για να αντιμετωπίσει τα 100 άρματα και το πεζικό του Attarisya.

Η πινακίδα του Madduwata αναφέρει ότι στη μάχη που έγινε σκοτώθηκε ένας Χετταίος αξιωματικός του Kisnapli με το όνομα, Zidanza, και ένας αξιωματικός του Attarsiya, ο οποίος δεν κατονομάζεται. Δεν είναι ξεκάθαρο ποια πλευρά νίκησε, παρά μόνο ότι όταν τελείωσε η μάχη, ο Attarsiya «γύρισε στη δική του περιοχή». Όπως θα δούμε στη συνέχεια, ο Attarsiya πιο πιθανό είναι να γύρισε στη βάση του στα παράλια της Μικράς Ασίας -στη Μίλητο;- παρά στην κυρίως Ελλάδα.

Μονομαχία όπως στον τρωικό πόλεμο

Το ότι η πινακίδα του  Madduwata καταγράφει τις απώλειες μόνο δύο αξιωματικών, μάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι οι Χετταίοι δεν ενδιαφέρονταν να καταγράψουν τις απώλειες των απλών στρατιωτών και λιγότερο πιθανόν ότι η μάχη κρίθηκε σε μονομαχία μεταξύ δύο αξιωματικών που ο καθένας εκπροσωπούσε την πλευρά του, όπως ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει τη μονομαχία του Πάρη με τον Μενέλαο ή εκείνη του Έκτορα με τον Αχιλλέα. Πάντως φαίνεται ότι ο Attarsiya πράγματι υπέστη κάποια ήττα αφού ο μεγάλος αντίπαλος του, Madduwatta, διορίστηκε ξανά από τους Χετταίους ως ηγεμόνας στην παλιά περιοχή του.

Μυκηναϊκή κυριαρχία στα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας και την Κύπρο

Ο Attarsiya δεν είχε πει την τελευταία του λέξη. Επιτέθηκε με σημαντική δύναμη στο νησί Alashiya, που είναι η Κύπρος. Σύμφωνα με την πινακίδα του Madduwata, η ενέργεια αυτή ανησύχησε τους Χετταίους γιατί το νησί ήταν προτεκτοράτο τους. Ο Attarsiya νίκησε τις τοπικές αρχές των Χετταίων και κατέλαβε το νησί.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η απώλεια της Κύπρου ήταν σημαντικό χτύπημα για τη Χεττιτική Αυτοκρατορία γιατί εκτός από τη στρατηγική της θέση στην Ανατολική Μεσόγειο, διέθετε σημαντικά μεταλλεία χαλκού προϊόν πολύτιμο εκείνη την εποχή κυρίως γιατί αποτελούσε την πρώτη ύλη για την κατασκευή των καλύτερων όπλων. Αρχαιολογικές ανασκαφές στο νησί δείχνουν ότι η πρώτη παρουσία των Μυκηναίων χρονολογείται ακριβώς την εποχή του Attarisya.

Στις δυνάμεις του Attarisya που κατέλαβαν την Κύπρο δεν συμπεριλαμβάνονταν μόνο Μυκηναίοι, αλλά και λαοί της νοτιοανατολικής Μικρά Ασίας. Μάλιστα, ο λαός των Lukka (Λύκιοι-Λυκία) τον προμήθευσε τα πλοία για να εισβάλει στην Κύπρο. Αυτό δείχνει ότι εκτός από μεγάλος στρατιωτικός ηγέτης ο Attarisya υπήρξε και καλός διπλωμάτης.

Ανάμεσα στους συμμάχους του Attarsiya ήταν ακόμη και ο παλιός εχθρός του, ο Madduwatta. Αυτό δείχνει ότι η Μυκηναϊκή κυριαρχία στα παράλια της δυτικής Μικράς Ασίας είχε εδραιωθεί και επίσης οι σχέσεις μεταξύ των δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή ήταν τόσο ρευστές όσο είναι και σήμερα. Ο Madduwata που πριν ήταν με τους Χετταίους και εναντίον του Attarsiya ανακάλυψε ότι τα συμφέροντά του τώρα εξυπηρετούνταν καλύτερα αν άλλαζε συμμαχίες. Για το λόγο αυτό συντάχθηκε και το κατηγορητήριο εναντίον του από τον βασιλιά των Χετταίων.

Εδώ τελειώνει η καταγραφή των πρώτων γεγονότων της ελληνικής ιστορίας, γύρω στο 1400 π. Χ. Το πρώτο ιστορικό πρόσωπο είναι ένας πολιτικός, διπλωμάτης αλλά κυρίως στρατιωτικός ηγέτης, ο Attarisya, που εδραίωσε με τις εκστρατείες του την κυριαρχία των Μυκηναίων στα παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο. Ένας ανώνυμος αξιωματικός του είναι ο πρώτος Έλληνας που έχει καταγραφεί ότι σκοτώθηκε σε πόλεμο, και μάλιστα στα μικρασιατικά χώματα.

Ο Attarisya ήταν ο Ατρέας

Τέλος, η μεγάλη πλειοψηφία των Χετταιολόγων θεωρεί ότι το όνομα του Attarisya είναι η χεττιτική απόδοση του ονόματος «Ατρέας». Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Ατρέας ήταν ο πατέρας του Αγαμέμνονα και του Μενελάου, άρα μία γενιά πριν από τον τρωικό πόλεμο. Χρονολογικά είναι πολύ μεταγενέστερος από τον ιστορικό Attarisya. Όμως, οι περισσότεροι ειδικοί δεν αποκλείουν ο τελευταίος να ήταν συνονόματος του πατέρα των πρωταγωνιστών του τρωικού πολέμου, ακόμη και μακρινός πρόγονός τους, και έτσι ο πραγματικός ιδρυτής του «Οίκου των Ατρειδών», δύο αιώνες πριν από τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο.

Στοιχεία αντλήθηκαν από:

• Beckman, Gary M.; Bryce, Trevor R.; Cline, Eric H. (2012). Writings from the Ancient World: The Ahhiyawa Texts. Atlanta: Society of Biblical Literature. ISSN 1570-7008.
• Bryce, Trevor (1999). The Kingdom of the Hittites. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924010-4.

Αρχική φωτογραφία: Βασίλειο των Χετταίων. Ποτήρι σε σχήμα γροθιάς. 1400–1380 π.Χ. Πηγή flickr.

Διαβάστε στη “ΜτΧ”:  Έτσι ήταν οι πολύχρυσες Μυκήνες, το βασίλειο του μυθικού Αγαμέμνονα. Τρισδιάστατη αναπαράσταση με το ανάκτορο και το οχυρό (βίντεο)